Безларнинг касалликлари ва бузилишлари(гипофиз безининг бузилиши, учинчи қисм: сабаб ва даволаш)

Саломатлик журнали дастурида сиз азиз ҳамроҳларни турли касалликлар ва уларнинг олдини олиш ва даволаш усуллари, шунингдек, овқатланиш, жисмоний машқлар, соғлом турмуш тарзи ва ҳоказолар орқали саломатликка эришиш йўллари билан таништиришга ҳаракат қиламиз. Шуни таъкидлаш керакки, ушбу дастурда тақдим этилган маълумотлар сизнинг яқинларингизнинг хабардорлигини яратиш ва оширишдан иборат бўлиб, мутахассис шифокорнинг ташхиси ва даволашини алмаштириш учун мўлжалланмаган.

Ички секреция безлари танадаги деярли ҳар бир ҳужайра, орган ва функцияларга таъсир қилувчи гормонларни чиқаради. Бу безларга гипоталамус, гипофиз бези, қалқонсимон без, паратироид, буйрак усти безлари ва репродуктив безлар киради. Ошқозон ости бези овқат ҳазм қилиш тизими билан боғлиқ бўлса-да, лекин у овқат ҳазм қилиш ферментларини ишлаб чиқарадиган ва чиқарадиганлиги сабабли, бу гормонал секреция тизимининг бир қисми ҳисобланади. Мия марказининг пастки қисмида жойлашган гипоталамус эндокрин тизим ва асаб тизими ўртасидаги асосий интерфейс бўлиб, гипофиз безини бошқаради.

Гипофиз бези нўхатдан унчалик катта бўлмаса-да, у эндокрин тизимнинг энг муҳим қисми ҳисобланади, шунинг учун у баъзан асосий без деб аталади, чунки у бошқа ички секреция безларини бошқарадиган гормонлар ишлаб чиқаради. Гипофиз бези олд ва орқа қисмларга бўлинади. Олд қисми қалқонсимон без, буйрак усти ва жинсий безларнинг фаолиятини тартибга солади. Гипофиз безининг орқа қисми ҳам антидиуретик гормонларни чиқаради. Ушбу икки қисмнинг ҳар бири ўз гормонларини чиқаради, биз ушбу гормонлар ва уларнинг вазифалари ҳақида келгуси дастурларда билиб оламиз.

Охирги дастурда биз ушбу безда юзага келадиган касалликлардан бири бўлган Кушинг синдромини муҳокама қилдик. Соғлиқни сақлаш журнали дастурининг ушбу қисмида биз "гипофиз ўсмалари", унинг сабаблари ва даволашни муҳокама қиламиз. Биз билан қолинг.

Энг кенг тарқалган гипофиз безининг бузилиши гипофиз ўсмларидир. Бу ўсмалар катталарда ўртача даражада кенг тарқалган. Улар мия ўсмаси ҳисобланмайди ва кўпинча зарарсиздир. Дарҳақиқат, бундай саратон ўсмалари жуда кам учрайди. Секретор ва секретор бўлмаган ўсмаларнинг икки тури мавжуд. Секретор ўсимта гипофиз безининг гормонларидан бирини кўп миқдорда чиқаради. Секретсиясиз ўсимта гормонларни ажратмайди. Иккала турдаги ўсмалар ҳам тана учун муаммоли бўлиб қолади, агар улар катта бўлса ва гипофиз бези ва унинг миядаги яқин тузилмаларининг нормал ишлашига халақит беради. Гипофиз безининг ўсмаларидан келиб чиқадиган муаммолар уч тоифага бўлинади.

Ушбу муаммолардан бири ортиқча секретсия бўлиб, гипофиз безининг секретор шиши организмда кўплаб гормонлар мавжудлигини келтириб чиқаради. Яна бир муаммо - кам секреция. Агар танада жуда кам гормон бўлса, бунинг сабаби гипофиз безининг гормонларини ишлаб чиқаришга тўсқинлик қиладиган катта ўсмадир. Ўсимта жарроҳлиги ва радиотерапия ҳам танадаги гормон ишлаб чиқаришни камайтиради.

Ва ниҳоят, ўсимта массасининг таъсири. Гипофиз безининг шиши ўсиб, гипофиз безига ёки миянинг бошқа қисмларига босим ўтказса, у бош оғриғига, кўриш муаммоларига ва бошқа соғлиқ муаммоларига олиб келиши мумкин. Жарроҳлик, баъзи дорилар ва ички қон кетиш ва бошқа баъзи ҳолатлар гипофиз безининг ишига таъсир қилади. Бошга кучли зарба ҳам гипофиз безининг нотўғри ишлашига олиб келиши мумкин.

Яхшиямки, кўпчилик гипофиз ўсмалари саратонсиздир, яъни бу массалар атрофдаги тўқималарга ёки миянинг бошқа қисмларига тарқалмайди. Ушбу ўсмалар турли хил белгиларга олиб келади. Бу аломатлар одатда аста-секин пайдо бўлади, лекин охир-оқибат улар Cушинг касаллиги ёки акромегали каби баъзи эндокрин касалликларга, яъни тананинг ҳаддан ташқари ўсишига олиб келади.

Гипофиз ўсимтасининг баъзи аломатлари ноаниқдир, масалан, чарчоқ ва заифлик ҳисси, шунинг учун кўп одамлар бу аломатларга эътибор бермайдилар ва уларни касалликдан бошқа сабабларга боғлашади. Аммо баъзида кимдир гипофиз ўсимтасига эга бўлса, унинг танаси кўпроқ миқдорда маълум гормонлар ишлаб чиқаради. Макроаденомалар деб аталадиган каттароқ гипофиз ўсмалари гипофиз безига ва унинг атрофидаги тўқималарга босим ўтказади ва икки томонлама кўриш ва периферик кўришнинг йўқолиши каби кўриш бузилишига олиб келиши мумкин.

Совуққа тоқат қилмаслик, ич қотиши, терининг қуриши, бош оғриғи, танадаги соч тўкилиши, қон босимининг пасайиши, аёлларда баъзи ҳайз кўришнинг йўқлиги, кўнгил айниши, жинсий дисфункция, номаълум сабабга кўра  қайт қилиш билан вазн йўқотиш ёки ортиши ва бошқалар бу касалликнинг мумкин бўлган белгилари. Гипофиз ўсмаси бўлган ҳар бир киши бу аломатларнинг барчасини бошдан кечирмайди. Беморда пайдо бўладиган аломатлар ўсимта турига ва унинг ҳажми ва шаклига қараб жуда фарқ қилиши мумкин. Бундан ташқари, гипофиз безининг ўсмалари, баъзи гормонларнинг ортиқча секрециясини келтириб чиқаргани учун, баъзи эндокрин касалликларнинг пайдо бўлишига олиб келиши мумкин, улар билан боғлиқ ўзига хос белгилар пайдо бўлиши мумкин.

Айтганимиздек, гипофиз безининг аксарият ўсмалари зарарсиз массалардир ва аслида гипофиз безида бу қўшимча массаларнинг пайдо бўлишининг асосий сабаби маълум эмас. Албатта, баъзи ҳолларда гипофиз ўсмаси ирсий бўлиши мумкин. Агар сизда гипофиз шишиши бўлса, шифокорингиз гипофиз ўсимтасининг сабаби кўп эндокрин неоплазия ёки ирсий касаллик бўлган МЕН1 эканлигини аниқлаш учун оддий қон тестини буюради. Аммо ўсма пайдо бўлиши ирсий омиллар билан боғлиқ бўлмаса, унинг сабаби номаълум бўлиб қолади.

Гипофиз ўсмалари учун жуда кам хавф омиллари маълум. Энг муҳим омиллар сифатида  касалликнинг сабаби ёш ва оилавий тарихдир. Шунингдек, кўп эндокрин неоплазия касаллиги ёки МЕН1, Карни комплекс синдроми каби генетик касалликлардан бирига эга бўлиш ва "Арил углеводород рецепторлари оқсили (АПИ)" деб аталадиган генлар таркибида баъзи ғайритабиий ўзгаришларнинг пайдо бўлиши гипофиз бези ўсмасининг ривожланиш эҳтимолини оширади. 

Гипофиз ўсимтасининг энг хавфли ва жиддий ён таъсиридан бири кўрликдир. Бу гипофиз бези оптик нервларга жуда кўп босим ўтказса содир бўлади. Бу нервлар гипофиз безига жуда яқин жойлашган. Албатта, гипофиз ўсимтасини ривожлантирадиган барча одамларда кўриш муаммолари пайдо бўлмайди, аммо бу содир бўлса, ўсимтанинг ўсиши ва кўришнинг йўқолиши аста-секин ривожланади. Диабет инсипидус, баъзи гормонларнинг доимий этишмовчилиги ва гипофиз инсултлари ёки гипофиз ичидаги қонашлар гипофиз ўсимтасининг бошқа мумкин бўлган асоратлари ҳисобланади.

Мутахассис шифокор гипофиз ўсмаларини ташхислаш учун қон ва сийдик тестларини, бош ва кўриш тестларини белгилайди. Ва гипофиз ўсимтасини даволаш усули ҳам ўсимта турига, шунингдек унинг ҳажми ва шаклига боғлиқ. Умуман олганда, гипофиз ўсимтасини даволаш учун ўсимтани назорат қилиш ёки йўқ қилиш учун дори терапияси, радиация терапияси ва жарроҳлик каби турли хил даволаш усулларининг комбинацияси қўлланилади.

Ушбу даволаш усулларининг барчасининг умумий мақсади бир хил. Танадаги гормонлар секрецияси даражасини нормал ҳолатга қайтариш ва ўсимта ҳажмининг ошиши билан боғлиқ аломатлар ёки асоратларни бартараф этиш ўсимта ҳажмини қандайдир тарзда камайтириш кераклигини англатади. Баъзида гипофиз ўсимтасини даволаш учун танадаги баъзи гормонларнинг ортиқча секрециясини олдини оладиган препаратлар қўлланилади. Сиз буюрадиган дори тури танангизда ортиқча ишлаб чиқарилган гормонлар турига боғлиқ. Бундан ташқари, баъзи дорилар ўсимта ҳажмини камайтиришда ҳам самарали бўлиши мумкин.

Радиатерапияси ҳам гипофиз ўсмаларини даволашда қўлланилиши мумкин бўлган усулдир. Ушбу усулда ўсимта ҳажмини камайтириш учун юқори энергияли рентген нурлари ёки гамма нурлари қўлланилади. Баъзи ҳолларда жарроҳликдан сўнг радиация терапияси қўлланилиши мумкин, баъзи ҳолларда радиация терапияси мустақил равишда амалга оширилиши мумкин. Ўсимтанинг тўлиқ ёки бир қисмини олиб ташлаш учун операция ўтказилиши мумкин. Операция зарур бўлиши мумкин, чунки гипофиз ўсмаси оптик нервларга босим ўтказади, чунки кўрлик хавфи мавжуд.

Ҳамроҳлигингиз учун раҳмат. Саломатлик журналининг навбатдаги дастуригача сизни буюк Аллоҳга ҳавола қиламиз.