گزارش- 21 فوریه روز جهانی زبان مادری

امروز 21 فوریه روز جهانی "زبان مادری" است.

می گویند وقتی درد زیاد شود ناخودآگاه به زبان مادریت فریاد می زنی؛ وقتی دلگیری دوست داری با زبان مادریت درد و دل کنی؛ وقتی خوشحالی دوست داری با زبان مادریت فریاد بزنی! آری این زبان مادری است که تو را یاد وطنت می اندازد.

بشر بر روی کره زمین دارای بیش از 7 هزار زبان است. تعداد زبان‌ها آنقدر زیاد است که گفته می‌شود در هندوستان فقط مردم چندصد زبان مستقل دارند. بعضی زبان‌ها گویشوران بسیار دارند و بعضی کم. واقعاً ما چطور یک زبان را از یک زبان دیگر تشخیص می‌دهیم؟ یعنی مثلاً یک نفر را فارسی‌ زبان و یک نفر را اردو زبان می‌نامیم در حالی که آن‌ها ممکن است در یک شهر زندگی کنند و باز دو نفر را فارسی‌زبان می‌دانیم در حالی که ممکن است دو هزار کیلومتر از هم فاصله داشته باشند.

شاید از خود پرسیده باشید که ما وقتی از «فارسی» صحبت می‌کنیم، چه زبانی را در نظر داریم؟ و این زبان چه پیشینه‌ای داشته است؟ در یک دیدگاه کلی این را بگوییم که ما یک دسته بزرگ زبان‌ها داریم که زبان‌های هند و اروپایی به حساب می‌آیند و همه این‌ها در اصل یک منشأ مشترک دارند. یعنی زبان فارسی، هندی، روسی، انگلیسی، فرانسوی و آلمانی. به همین دلیل هم بین این زبان‌ها بعضی کلمات مشترک است.

حالا، در این خانواده بزرگ زبان‌های هند و اروپایی، باز یک مجموعه زبان هستند که در ناحیه هند و ایران بزرگ رایج بوده‌اند. به این‌ها زبان‌های هند و ایرانی می‌گویند مثل فارسی، پشتو، هندی، بلوچی، کردی، لری، گیلکی، آذری و امثال این‌ها.و آنچه ما در این برنامه به آن بیشتر می‌پردازیم، زبان فارسی است، یعنی یکی از زبان‌های شاخه هند و ایرانی، از مجموعه بزرگ زبان‌های هند و اروپایی.

افغانستان از دیرباز گذرگاه و محل برخورد و آمیزش قوم‌های گوناگون بوده ‌است. تجمع تشکل‌های نژادی-قومی در این سرزمین، شکل ویژه‌ای به ساختار اجتماعی ، فرهنگی و سیاسی آن داده‌ است. این اقوام اغلب به زبان‌ها و گویش‌های زبان های آریایی سخن می‌گویند و اقلیتی نیز به زبان‌های ترکی، مغولی، زبان های دراویدی و زبان های سامی صحبت می‌کنند. دو زبان اصلی مردم افغانستان دری (فارسی) و پشتو، هر دو از شاخه هندوایرانی خانواده هندواروپایی و زیرگروه زبان های آریایی است و در قانون اساسی افغانستان نیز، هر دوی این زبان‌ها ، به عنوان زبان‌های رسمی پذیرفته شده‌ است.  

نخبگان افغان از هر دو زبان فارسی و پشتو استفاده می‌کنند و زبان فارسی را نمادی از تربیت فرهنگی و تکامل می‌دانند. منتها جریانهای قبیله ای به طور هدفمند از زبان فارسی در نگارش‌های رسمی دولتی افغانستان  با نام "زبان دری" یاد می کنند، ولی مردم افغانستان در زبان گفتاری، زبان خود را با نام "فارسی" می‌شناسند.

فارسی در افغانستان همانند ایران با الفبای فارسی نوشته می‌شود که دارای 32 حرف است. دستور خط رسمی فارسی در افغانستان تفاوت بسیار جزئی با دستور خط فارسی در ایران دارد. این دستور خط سال‌ها پیش در وزارت فرهنگ افغانستان ترتیب یافته‌ و پیرو آن واژه‌هایی نظیر «زندگی» به صورت «زنده گی» نوشته می‌شوند.

با وجود رونق زبان فارسی در میان مردم، ضعف سواد و دانش عمومی به دلیل چند دهه جنگ و نابسامانی‌های اجتماعی و سیاسی، برخورد ناگهانی و همه‌جانبه افغانستان با جهان خارج به‌ویژه جهان انگلیسی زبان و کاربرد زیاد زبان انگلیسی در مؤسسه‌های گوناگون، و کم‌توجهی نهادینه‌شده حاکمیت پشتو زبان افغانستان نسبت به زبان فارسی، از جمله آسیب هایی است که طی چند دهه اخیر به زبان فارسی در افغانستان وارد شده است. 

طی 20 سال اخیر، مسئله قومیت و نژاد مردم افغانستان بار دیگر مطرح و منجر به طرح دوباره مسئله زبان شد. به عنوان مثال، در زمان ساخت سرود ملی، عده ای اصرار داشتند که به ‌زبان پشتو باشد؛ در حالی که در قانون اساسی هم زبان پشتو و هم زبان فارسی رسمیت داشت. همین اتفاق در زمان طراحی کارت شناسایی نیز رخ داد و در آن ملیت مردم، "افغان" ثبت شد؛ در حالی که نیمی از مردم افغانستان و شاید بیش از آن، خود را افغان نمی‌دانند چرا که "افغان"ها یکی از اقوام افغانستان هستند.

اما این حرکت‌ها در جهت تغییر هویت مردم افغانستان انجام و گاه به اعتراضات خیابانی نیز منجر شد و حتی در مطبوعات مورد بحث قرار گرفت. در پایان ضروری است که به چند نکته مهم اشاره کنیم :

نخست آنکه زبان فارسی، زبان علم و هنر است و طی سده های متمادی آثار ارزشمندی به این زبان نوشته شده و بزرگان ادبیات فارسی در تمام جهان شناخته شده اند . به همین دلیل مقابله با این زبان و آثار و نمادهای آن ،  ضربه های سنگین به فرهنگ و دانش و علم می زند

دومین نکته ای که بایستی مورد توجه واقع شود اینست که قدرتمندی زبان فارسی در افغانستان، دلیل و یا عامل تضعیف زبان پشتو نیست. زبان فارسی به عنوان یک زبان زنده دنیا  در کنار زبان پشتو مورد استفاده مردم افغانستان است و هیچکدام از اینها از قدرت همدیگر نکاسته اند.

سومین نکته اینکه نمی توان  زبان فارسی  را درافغانستان حذف کرد، چراکه مردم از طریق زبان فارسی به مسائل علمی ـ تاریخی و هنری دست می یابند. بنابراین توصیه این است که به جای صرف هزینه در مقابله با زبان فارسی، زبان پشتو تقویت شود و منابع علمی معتبر به زبان پشتو ترجمه و مورد استفاده قرار گیرد.

و نکته آخر اینکه زبان فارسی در جغرافیای افغانستان، ریشه دار است و نخبگان افغانستان در داخل و خارج این  کشور باید به این بیاندیشند که چگونه می‌توانند با هنرهایی همچون سینما و تئاتر و ادبیات (شعر و نثر) به بازتولید مکرر جنبه های مختلف زبان فارسی بپردازند و از آن حفاظت کنند. نمونه اعلای چنین مجاهدتی "فردوسی" بزرگ است؛ هنرمندی یگانه در یک دوره‌ تاریخی پرآشوب که زبان فارسی مورد تهدید و تهاجم را حفظ کرد و به ما انتقال داد.