گندی‌شاپور ایران؛ نخستین دانشگاه جهان در دل خوزستان

در ۱۷ کیلومتری جنوب شرقی دزفول امروزی، میان دشت‌های شمالی خوزستان، ویرانه‌های کهن گندی‌شاپور (جندی‌شاپور) قرار دارد؛ شهری که روزگاری مرکز شکوفایی دانش و خرد بود.

به گزارش رادیو دری، گندی‌شاپور در سده سوم میلادی به دستور شاپور اول، پادشاه ساسانی، با نام «وِه‌اندیو‌شاپور» (به‌معنای «بهتر از انطاکیه») بنیان نهاده شد. در  سال ۲۶۰ میلادی، شاپور یکم، در نبردی به نام ادسا (در ناحیه‌ای در جنوب ترکیه فعلی)، موفق شد بر لشکر رومیان به فرماندهی والرین، امپراتور روم، پیروز شود. در این نبرد به شهر انطاکیه، یکی از شهرهای مهم امپراتوری روم در آن زمان، خسارات فراوانی وارد شد و والرین به‌همراه سربازان بسیاری به اسارت ایرانیان درآمدند.

پس از موفقیت در این نبرد، شاپور یکم که زیبایی‌های شهر انطاکیه مورد توجه‌اش قرار گرفته بود، تصمیم به ساخت شهری همانند آن در ایران گرفت. وی در این راه از اسرای رومی بهره جست که بر معماری رومی تسلط داشتند. برای احداث شهر، منطقه‌ای را انتخاب کرد که محل جمع‌آوری لشکریان شاپور (نیلاط) بود. سپس شهری بر اساس سبک معماری هیپوداموس (دانشمند یونانی قرن ۵ قبل از میلاد) را در آن محل ساخت.

بلوارهای پهن و مستقیم؛ تقاطع‌های متقاطع؛ کوچه‌های موازی؛ و ساختمان‌هایی که معمولاً یک تا سه طبقه ارتفاع داشتند.

شهر مانند یک صفحه شطرنج گسترش یافت - مستطیلی مرتب که در دشت خوزستان حک شده بود و خیابان‌های متقاطع آن یک استراتژی زنده و پویا از فضا و حرکت را تشکیل می‌دادند.

برای قرن‌ها، گندی‌شاپور در شمار هفت شهر اصلی خوزستان باستان جای داشت و اعتبار آن نه‌تنها به‌خاطر موقعیت راهبردی، بلکه به‌دلیل تلفیق سنت‌های دانش ایرانی، یونانی، هندی و رومی بود.

در آغاز، این شهر به‌عنوان دژ نظامی شاپور اول ساخته شد و با زمین‌های حاصلخیز و باغ‌های پرشکوهش، به‌سرعت به مرکزی علمی-پزشکی تبدیل گردید. شاپور اول دستور ترجمه انبوهی از متون پزشکی یونانی به زبان پهلوی (زبان علمی دربار ساسانی) را صادر کرد.

اما اوج شکوفایی گندی‌شاپور در دوران خسرو انوشیروان بود؛ زمانی که بیمارستان عظیمی در آن ساخته شد و مدرسه پزشکی شهر به‌عنوان پناهگاه درمان و دانش در امپراتوری ساسانی شناخته گردید.

در دوران قرون وسطی، دانشمندان از گندی‌شاپور به عنوان یک قطب برجسته پزشکی و دانشگاهی یاد می‌کردند.

دانشگاه گندی‌شاپور: کهن‌ترین دانشگاه جهان

گندی‌شاپور را به‌حق می‌توان نخستین دانشگاه رسمی تاریخ دانست؛ جایی که برای اولین‌بار، پزشکی هیپوکراتی در چارچوب آکادمیک تدریس شد. این شهر پذیرای دانشجویان و دانشمندان از سراسر جهان باستان بود؛ از مسیحیان نسطوری که ترجمه‌های سریانی متون یونانی را آورده بودند، تا ریاضیدانان هندی و فیلسوفان یونانی.

در این دانشگاه، مکتب پزشکی یکپارچه‌ای شکل گرفت که آمیزه‌ای از دانش هند، ایران، سوریه و یونان بود. حتی آثار افلاطون و ارسطو به دستور انوشیروان به پهلوی ترجمه و تدریس می‌شد.

به گفته مورخان، شاپور اول، بنیانگذار شهر، دستور یک پروژه ترجمه گسترده را داد و متون پزشکی یونانی متعددی را به پهلوی، زبان علمی دربار ساسانی، ترجمه کرد.

با گذشت زمان، کتابخانه گندی‌شاپور به نمادی از تنوع فکری تبدیل شد. در میان عناوینی که حفظ و مطالعه می‌شدند، آثار افسانه‌ای مانند خدای‌نامه (کتاب پادشاهان)، کلیله و دمنه، هزار داستان، کتاب سندباد، ویس و رامین، کتاب آیین‌ها و کتاب تاج وجود داشت.

در این دانشگاه بود که پزشکان ایرانی در کنار فیلسوفان یونانی، دانشمندان سریانی زبان و ریاضیدانان هندی کار می‌کردند. برخی حتی می‌گویند که این شهر زمینه فکری آنچه را که بعداً در بیت الحکمه مشهور بغداد شکوفا شد، فراهم کرد.

برای اولین بار در تاریخ ثبت شده، در اینجا بود که طب بقراطی به طور رسمی در یک محیط دانشگاهی تدریس شد. اما خروجی فکری آن محدود به هنرهای شفابخشی نبود.

یک مرکز تولید عطر، یک صنعت نساجی پررونق و حتی یک کارخانه تولیدی سلطنتی در درون دیوارهای آن شکوفا شد و با ورود پزشکان و محققان نخبه از دور و نزدیک، گندیشاپور شکوفا شد.

قلب اقتصادی و فرهنگی

گندی‌شاپور تنها مرکز علمی نبود؛ ضرب‌سکه‌های یزدگرد سوم، آخرین پادشاه ساسانی، در این شهر و منطقه سیستان انجام می‌گرفت. همچنین کارگاه‌های عطرسازی، صنعت پارچه‌بافی و کارخانه‌های سلطنتی در آن رونق داشتند.

سقوط و میراث جاودان

در قرن‌های نهم و دهم میلادی، همزمان با اوج‌گیری بغداد، گندی‌شاپور به تدریج از کانون توجه محو شد. کتابخانه‌ها، سالن‌های سخنرانی و باغ‌های آن در سکوت فرو رفتند.

اما عظمت گندی‌شاپور با سقوط امپراتوری ساسانی پایان نیافت. میراث آن تا اعماق دوران اسلامی ادامه یافت. خانواده بختیشوع - سلسله‌ای از پزشکان مشهور - نسل‌ها ستون فقرات فکری این نهاد باقی ماندند.

امروزه، تنها آثار پراکنده و ویرانه‌های کم‌رنگی از گندی‌شاپور در نزدیکی سواحل رودخانه کارون باقی مانده است که زمزمه‌هایی از شکوه و عظمت گذشته‌ای طولانی را در خود دارند.