سد شاه‌عباس؛ شاهکار مهندسی آب در خراسان جنوبی
-
سد شاه‌عباس؛ شاهکار مهندسی آب در خراسان جنوبی
در دل دره‌ی زیبای مرتضی‌علی در نزدیکی طبس، سد شاه‌عباس همچون یادگاری خاموش اما ماندگار از نبوغ مهندسی آب در ایران قرون وسطی خودنمایی می‌کند.
سد شاه‌عباس که به شکل قوسی در قرن چهاردهم و دوره ایلخانی ساخته شده و رود سردار، یکی از شاخه‌های رود نمکی، را در ارتفاع ۲۰ متری مهار می‌کند. نام این سد با دوره صفوی گره خورده، چرا که در زمان شاه‌عباس اول یا دوم به‌طور اساسی بازسازی شد و از آن زمان به نام این پادشاه برجسته شناخته می‌شود.
سد شاه‌عباس با ترکیبی از آجر، سنگ و ملات ساخته شده و ویژگی برجسته‌اش، قوس نوک‌تیز در پایه‌ی آن است؛ طرحی پیچیده و هوشمندانه که هدفش مدیریت دقیق جریان آب بود. سیلاب‌های معمول هر ده سال به‌راحتی از زیر قوس عبور می‌کردند، اما در مواقع سیلاب‌های شدید، بخشی از آب پشت سد ذخیره می‌شد و شهر طبس را از خطر ویرانی نجات می‌داد.
مکان ساخت سد نیز با دقت انتخاب شده تا از تجمع رسوبات پشت سد جلوگیری شود و عملکرد آن برای همیشه حفظ گردد. بخش پایینی قوس، قدیمی‌ترین قسمت سازه، مستقیماً در دیواره‌های سنگی دره تراشیده شده و آجرهای آن به‌صورت شعاعی در دل کوه قرار گرفته‌اند تا ساختاری یکپارچه و بسیار مقاوم ایجاد شود. بخش بالایی سد نیز با سنگ‌ریزه تکمیل شده است.
این طراحی خلاقانه و مقاوم، همراه با توانایی بالای سد در کنترل سیلاب، باعث شده که سد شاه‌عباس بدون نیاز به تعمیر یا نگهداری، قرن‌ها پابرجا بماند.
در کنار سد، نقش‌هایی از بز روی سنگی حک شده‌اند که شاید نشانه‌ای از زندگی روزمره سازندگان یا ساکنان بعدی این منطقه باشد؛ لمس لطیف تاریخ در کنار عظمت مهندسی.
رنسانس آبی ایلخانیان و میراث سدسازی در ایران
جاه‌طلبی‌های مهندسی آب در دوره ایلخانی، آغازگر نوعی «رنسانس آبی» در فلات ایران بود؛ دورانی از بازسازی و نوآوری که پس از ویرانی‌های حمله مغول در قرن سیزدهم شکل گرفت و به احیای گسترده قنات‌ها، کانال‌ها و ساخت سدهای جدید انجامید. سد شاه‌عباس در خراسان جنوبی تنها یکی از نمونه‌های برجسته این دوران طلایی است.
ایلخانیان که با فرهنگ ایرانی درآمیخته بودند، نه‌تنها سامانه‌های آبی قدیمی را بازسازی کردند، بلکه سدهایی ساختند که در زمان خود شاهکار مهندسی محسوب می‌شدند.
از جمله این سازه‌ها می‌توان به سد قوسی کوریت در نزدیکی طبس اشاره کرد که با ارتفاع خیره‌کننده ۵۶ متر، یکی از بلندترین سدهای تاریخی ایران است.
در غرب کشور، نزدیک شهر قم، سد قوسی کوبر با ارتفاع ۲۶ متر، طول تاج ۵۵ متر و ضخامت متغیر بین ۶ تا ۹ متر ساخته شد؛ سدی که به عنوان قدیمی‌ترین نمونه باقی‌مانده از نوع خود شناخته می‌شود و چندین قرن از نمونه‌های مشابه غربی پیشی گرفته است.
برنامه عمرانی ایلخانیان تنها به سدهای قوسی محدود نبود؛ آن‌ها همچنین سدهای وزنی بزرگی مانند سد ساوه و سد شش‌تراز در نزدیکی کاشمر را بنا کردند که نشان‌دهنده رویکردی جامع و پیشرفته در مدیریت منابع آب و توسعه کشاورزی در قلمروشان بود.
این میراث مهندسی، نه‌تنها نماد نبوغ ایرانی در دوران ایلخانی است، بلکه پایه‌گذار بسیاری از دستاوردهای آبی در قرون بعدی شد.
جایگاه جهانی مهندسی ایران
اهمیت جهانی سدهای ایلخانی، از جمله سد شاه‌عباس، در مهندسی آن‌ها نهفته است؛ سازه‌هایی که به‌عنوان نخستین سدهای قوسی واقعی جهان شناخته می‌شوند و چندین قرن پیش از نمونه‌های مشابه اروپایی ساخته شده‌اند.
اگرچه در دوران باستان، به‌ویژه توسط رومی‌ها، سدهای قوسی ساخته می‌شد، اما طراحی آن‌ها نسبتاً ابتدایی بود. سدهایی مانند والون دو بوم، اسپارراگالخو و درب بیشتر از نوع قوسی-وزنی یا پشت‌بنددار بودند؛ با پلان‌های دایره‌ای یا چندضلعی که برای پایداری به ترکیبی از نیروی قوس و وزن زیاد خود متکی بودند. این طراحی‌ها ضخیم‌تر، کوتاه‌تر (تا ۱۲ متر) و از نظر مهندسی کمتر کارآمد بودند.
اما سدهای ایلخانی ایران در قرن چهاردهم، جهشی کیفی در مهندسی آب رقم زدند. این سدها از نوع قوسی-وزنی سنگ‌چین‌شده بودند که با هدف آبیاری و تأمین آب ساخته شدند و با ارتفاع بی‌سابقه و فرم قوسی باریک و دقیق، از اصل قوس برای مقابله با فشار آب بهره‌ای بسیار مؤثرتر گرفتند.
در اروپا، آزمایش‌های جدی با سدهای قوسی تا دو قرن بعد آغاز نشد؛ با سازه‌هایی مانند سد آلمانسا و سد تیبی در اسپانیا که با وجود چشمگیر بودن، همچنان از نوع قوسی-وزنی ضخیم و کوتاه (۳۳ و ۴۶ متر) بودند و به ظرافت مهندسی مدل‌های ایرانی نمی‌رسیدند.
تا قرن بیستم و با ظهور مصالح نوین مانند بتن و محاسبات پیشرفته سازه‌ای، سدهای غربی توانستند از نظر ابعاد و ارتفاع از نمونه‌های ایرانی پیشی بگیرند. با این حال، میراث مهندسان ایلخانی همچنان به‌عنوان پیشگامان واقعی سدهای قوسی مدرن در تاریخ مهندسی جهان باقی مانده است.
