شورای همکاری خلیج فارس در سالی که گذشت

شورای همکاری خلیج فارس سال گذشته بیش از هر چیز نشانه های اختلاف های داخلی و یک نهاد در آستانه فروپاشی را داشته است. 

اوج اختلاف داخلی شورای همکاری خلیج فارس در نشست دسامبر این شورا در ریاض بروز کرد. نشست سران شورای همکاری خلیج فارس هر سال در دسامبر برگزار می شود. در نشست سال 2017 در کویت، سران عربستان، امارات و عمان شرکت نکرده بودند. نشست 2018 نیز در شرایطی در ریاض برگزار شد که از قبل انتظار می رفت تنها امیر قطر شرکت نکند، اما سلطان قابوس، پادشاه عمان هم در نشست ریاض شرکت نکرد.

ملک سلمان، پادشاه عربستان سعودی به طور رسمی از امیر قطر دعوت کرده بود تا در اجلاس ۹ دسامبر شورای همکاری خلیج فارس در ریاض شرکت کند، اما نه تنها شیخ تمیم، امیر قطر در این نشست حضور پیدا نکرد بلکه حتی وزیر خارجه این کشور را نیز به نشست ریاض نفرستاد. امیر قطر، «سلطان المریخی»، وزیر مشاور در امور خارجه را به نشست ریاض فرستاد تا عملا در سطح پائینی در این نشست شرکت کرده باشد. این اقدام امیر قطر سبب شد عملاً نشست ریاض، بی اعتبار شود.

نشست شورای همکاری خلیج فارس در شرایطی در ریاض برگزار شد که پیش از برگزاری آن هیچ نشانه ای مبنی بر کاهش تنش میان قطر و سه کشور عربستان، امارات و بحرین که به همراه مصر از ژوئن 2017 روابط خود را با دوحه قطع کرده بودند، وجود نداشت و حتی اختلاف ها روند افزایشی نیز داشته است. «خالد بن احمد آل خلیفه» وزیر خارجه بحرین پیش از نشست 9 دسامبر ریاض در مصاحبه با روزنامه سعودی «الشرق الأوسط» اذعان کرده بود که اختلاف های ما با قطر عمیق است. وی همچنین گفته بود قطر تمام پل‌ های بازگشت به موقعیت اصلی خود را در این نهاد  خراب کرده است.

در همین حال، روزنامه قطری الشرق نیز در مطلبی با عنوان «قطر همچنان آزاد باقی خواهد ماند»، با یادآوری اقدام چهار کشور در محاصره قطر نوشت: «حتی پخش سرود ملی قطر و برافراشتن پرچم آن در محل برگزاری نشست نتوانست این کشور را به شرکت در این نشست ترغیب کند و قطر همچنان با رهبری حکیمانه و ملت جسورش پایدار باقی خواهد ماند و تاریخ هرگز سه کشور محاصره‌ کننده قطر (عربستان، امارات و بحرین) را که پشت درهای بسته علیه حاکمیت قطر و استقلال آن توطئه کردند، نخواهد بخشید.»

شورای همکاری خلیج فارس سال گذشته ضمن اینکه شاهد تداوم تنش های درونی بود، شاهد اختلاف مواضع اعضا در خصوص مسایل منطقه ای نیز بود. یکی از این اختلاف ها در خصوص دیدگاه های متعارض در درون این شورا درباره جمهوری اسلامی ایران بود که در نشست ریاض نیز علنی شد.

ملک سلمان، پادشاه عربستان سعودی در نشست ریاض بار دیگر جمهوری اسلامی ایران را به سیاست خصمانه علیه کشورهای منطقه و مداخله در امور داخلی دیگر کشورها متهم کرد. با این حال، «صباح الاحمد الجابر الصباح»، امیر کویت با رد ادعای پادشاه سعودی گفت: «ما تمایل داریم روابط خوبی با جمهوری اسلامی ایران در چارچوب توافق های بین المللی داشته باشیم.»

مجموع تنش ها در روابط اعضا و همچنین اختلاف در مواضع اعضا سبب شد عملاً اثری از یکپارچگی در این شورا نباشد، در حالی که یکی از مهمترین شاخصه های نهادگرایی، یکپارچگی است. «صباح الاحمد الجابر الصباح»، امیر کویت در نشست ریاض اذعان کرد که ادامه اختلاف ها میان اعضای شورا، تهدید خطرناکی برای یکپارچگی آن است.

این وضعیت سبب شد تحلیل هایی در خصوص خروج احتمالی قطر از شورای همکاری خلیج فارس مطرح شود. اعلام خروج قطر از اوپک نیز در این خصوص مزید بر علت شده بود. قطر دسامبر گذشته اعلام کرده بود که بعد از ۵۷ سال اوپک را ترک خواهد کرد تا بیش از گذشته بر تولید گاز متمرکز شود.

تقابل قطر با عربستان سعودی پس از برگزاری نشست شورای همکاری خلیج فارس در ریاض نیز ثابت شد زیرا تنها یک هفته پس از این نشست، قطر نشست دوحه را برگزار کرد که مشارکت در آن، در سطح بالایی بود. در نشست دوحه 2018، علاوه بر محمدجواد ظریف، وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران، شخصیت هایی نظیر «آنتونیو گوترش» دبیر کل سازمان ملل، «ماریا فرناندا اسپینوزا گارسز» رئیس مجمع عمومی سازمان ملل و وزرای خارجه ترکیه، ژاپن و عمان و همچنین معاون وزیر خارجه بریتانیا در امور خاورمیانه و «نادیا مراد» برنده صلح نوبل در این نشست حضور داشته اند.

قطر با برگزاری چنین نشستی ضمن اینکه دیپلماسی عمومی خود را به رخ عربستان کشید، عملاً به ریاض نشان داد که حضور در نشست سران شورای همکاری خلیج فارس برای دوحه اهمیتی نداشته است. در همین حال، اظهارات محمد بن عبدالرحمان آل ثانی، وزیر خارجه قطر در این نشست نشان داد که شورای همکاری عملاً در آستانه فروپاشی قرار گرفت. محمد بن عبدالرحمان آل ثانی با انتقاد از عملکرد شورای همکاری خلیج فارس، آنرا شورایی ناکام توصیف کرد و خواستار «بازتعریف» ائتلاف های منطقه ای شد. وی صریحاً به این موضوع اشاره کرد که شورای همکاری خلیج فارس به دلیل بحران میان دوحه و همسایگان حوزه خلیج فارس دچار ضعف شده است. 

در میان اعضای شورای همکاری خلیج فارس، تحولات داخلی عربستان و بحرین بیش از سایر اعضا اهمیت داشت که در برنامه جداگانه ای به تحولات داخلی عربستان در سال گذشته پرداخته شد و در این برنامه به طور مختصر تحولات سال گذشته بحرین بررسی می شود.

سال گذشته تداوم کارنامه سیاه حقوق بشری رژیم آل خلیفه در بحرین بود. در این سال، رژیم آل خلیفه 9 شهروند بحرینی را به اعدام و 147 شهروند را نیز به حبس ابد محکوم کرد که نام شیخ علی سلمان، دبیرکل جمعیت اسلامی الوفاق نیز در میان افرادی است که حکم حبس ابد برای آنها صادر شد. این در حالی است که تابعیت حدود 300 شهروند بحرینی نیز سلب شد تا مجموع شمار افراد سلب تابعیت شده از سال 2012 به بعد به بیش از 800 نفر افزایش یابد. در میان افراد سلب تابعیت شده، شخصیت هایی نظیر شیخ عیسی قاسم، رهبر شیعیان بحرینی که تمام سال گذشته را در حبس خانگی بود نیز دیده می شود.

علاوه بر این، رژیم آل خلیفه در نوامبر 2018 انتخابات پارلمانی و شوراهای شهر بحرین را برگزار کرد. این انتخابات در حالی برگزار شد که مهمترین حزب مخالف در بحرین یعنی جمعیت اسلامی الوفاق پیش از آن توسط رژیم آل خلیفه منحل شده بود. بر این اساس، در انتخابات نوامبر 2018 احزاب مخالف حضور نداشته و بسیاری از مردم نیز انتخابات را تحریم کرده بودند. سازمان های حقوق بشری، این انتخابات را به عنوان انتخاباتی فرمایشی که توسط اقلیت حاکم برگزار می شود، نامیدند.