نگاهی به برخی آثار مکتوب مرحوم هاشمی رفسنجانی

  اکبر هاشمی رفسنجانی، روحانی سیاستمدار ایرانی بود که از او به عنوان یار دیرین امام خمینی ( ره ) و انقلاب اسلامی یاد شده است . وی که در شامگاه 19 جدی ماه درگذشت ، از جمله شخصیتهای معروف در عرصه سیاست داخلی و خارجی دوران معاصر محسوب می شود.

پس از فوت آیت الله هاشمی رفسنجانی، تقریباً تمامی خبرگزاری ها و  مطبوعات و رسانه های جهانی از وی به عنوان سیاستمداری برجسته یاد کرده اند .

     آیت الله هاشمی رفسنجانی تعدادی کتاب با عنوان "مجموعه خاطرات روزانه" دارد. او انگیزه‌اش را از نوشتن خاطرات روزانه ، علاقه به نویسندگی عنوان می کرد . به همین دلیل بر اساس خاطرات و دیدگاه‌ها ، سخنرانی‌ها و مصاحبه‌های او چندین کتاب مستقل نوشته شده‌ است . علاوه براین، متن کامل خطبه‌های نماز جمعه، مصاحبه‌ها، سخنرانی‌ها و نطق‌های پیش از دستوروی در مجلس ، به صورت کتاب‌های جداگانه منتشر شده است.

                          
     " دوران مبارزه " عنوان کتاب خاطرات پیش از پیروزی انقلاب مرحوم هاشمی رفسنجانی است. برخی مطالب این کتاب ، برای آشنایی با دیدگاه‌های او بسیار مفید است . به عنوان نمونه ازخودگذشتگی او نسبت به امام  خمینی (ره) و افکار او و شیفتگی اش نسبت به نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران ، از جمله این موارد است.

از جمله تالیفات هاشمی رفسنجانی ، کتابی است با عنوان "امیرکبیر: قهرمان مبارزه با استعمار" که به زندگی و وقایع دوران امیرکبیر می‌پردازد . این کتاب در سال  1346  ( 1967 .م ) منتشر شد و در آن از شخصیت و اقدامات امیرکبیر تجلیل شده‌است.

     دیگر اثر وی، "تفسیر راهنما" است که از تفاسیر موضوعی قرآن کریم بوده و بخشی از آن از مجموعه تحقیقاتی تهیه شده که وی پیش از انقلاب اسلامی و در زندان آن زمان نوشته ‌است .

     "سر گذشت فلسطین"، "آزاداندیشی اسلامی و روشنفکری اسلامی"، "جایگاه مساجد در نظام اسلامی از منظر قرآن"، "فرهنگ قرآن"، "جهان در عصر بعثت"، "همبستگی امت اسلامی"، تعدادی از آثار و تالیفات  مرحوم هاشمی رفسنجانی در طول حیات پربارشان است .

    مسئله فلسطین، موضوعی بود که آیت‌الله هاشمی رفسنجانی نخستین  کتابش را به  آن  اختصاص داد و در  سال 1342 ترجمه و منتشر کرد. رفسنجانی پیش از این و در آخرین شماره نشریه «مکتب تشیع» مقاله‌ای درباره فلسطین نوشته بود. یکی از کتاب‌هایی که برای نوشتن آن مقاله خوانده بود، کتاب عربی «القضیه الفلسطینیه» نوشته‌ " اکرم زعیتر"، سفیر اردن در ایران، بود. این کتاب پس از انتشار به سرعت معروف شد و مخاطبان زیادی پیدا کرد. رفسنجانی نیز با انتشار این کتاب ، باعث ایجاد سروصدای زیادی در برخی از محافل سیاسی و مذهبی شد. او نام این کتاب را «سرگذشت فلسطین» گذاشت و مقدمه‌ای هم برایش نوشت که درباره آن گفته است: "مقدمه را خودم نوشتم که خیلی تند بود؛ چون آن موقع مسئله استعمار جزو مهم‌ترین مسئله مبارزین بود.... چاپ اول آن فورا تمام شد. البته چون نشریه «مکتب تشیع» را منتشر می‌کردم در سراسر کشور نماینده داشتم. بودجه اندکی برای آن فراهم کردم  که خوشبختانه در تیراژهای آن روز مقدار زیادی فروش رفت و ما توانستیم هزینه آن را جبران کنیم ."

 در این پژوهش، نویسنده  تلاش کرده تا بحران کنونی خاورمیانه عربی، به ویژه کشمکش اعراب و رژیم صهیونیستی  را ریشه یابی و تبیین کند. به این منظور تحولات سیاسی این منطقه در اواخر قرن نوزده و اوایل قرن بیستم میلادی بررسی می شود و طی آن ظهور جنبش صهیونیسم و طرح بازگشت یهودیان به فلسطین، همچنین آغاز جنبش ناسیونالیسم عرب تشریح می شود.
    برخی  مباحث کتاب عبارتند از : جغرافیای فلسطین، پیشینه فلسطین، نهضت عربی و فلسطین، صهیونیسم، فلسطین بعد از جنگ جهانی اول، کفالت نامه سرپرستی فلسطین، آغاز مبارزات منفی سیاسی، اجرای نقشه یهودی کردن فلسطین و انقلاب سال 1929 . در این کتاب همچنین به مذاکرات میان لندن و فلسطین، انقلاب 1936، اتحادیه دولت های عرب و فلسطین، چهار آتش بس، پناهندگان، سرگذشت بیت المقدس، منطقه غزه و خطر صهیونیسم برای عرب و راه خلاص. در فصول جداگانه ای پرداخته شده است .

    هاشمی رفسنجانی در سال 1346  کتاب دیگری را با نام «امیرکبیر قهرمان مبارزه با استعمار» منتشر کرد. خود او در این زمینه گفته است: «پس از خواندن کتاب «میراث‌خوار استعمار " مصمم شدم در زمینه زندگی امیرکبیر کاری انجام دهم. مطالعاتی کردم و یادداشت‌هایی برداشتم، اما قسمت عمده و اصلی کار را در همین فرصت انجام دادم. می‌خواستم مسئله مبارزه با استعمار را بنویسم. طرف ما آمریکا و انگلیس بودند. می‌خواستم نمونه خوبی از سابقه مبارزه با استعمار را آن هم بر محور شخصیتی که قبول داشتند معرفی کنم. در ایران به خاطر ضدیتی که رژیم پهلوی با قاجاریه داشت - چون قاجاریه امیرکبیر را کشته بود - امیرکبیر را خیلی بزرگ کرده بودند، یعنی همه امیرکبیر را به خوبی می‌شناختند. می‌خواستم بگویم خصیصه اصلی امیرکبیر که مبارزه با استعمار بوده ، با این وضع حکومت خاندان پهلوی ساگار نیست. در کتاب بر  بعد ضد استعماری امیرکبیر بیشتر تکیه کردم. تاریخ ایران را هم گفتم ولی هدف اصلی آن بوده است. هدف دوم من آن بود که آن موقع متجددها یعنی غرب‌زدگان بیشتر دنبال امیرکبیر رفته بودند. این‌هایی که می‌نوشتند نوعا حالت غرب‌زدگی داشتند و حالت اسلامی نداشتند.

می‌خواستم بگویم امیرکبیر با خصوصیت‌های مهم ملی و روحیه ضد استعماری که در همه زندگی او بود، مذهبی بود و لامذهب نبود. نمونه‌هایی از مذهبی‌ بودنش را گفتم به خاطر این‌که وقتی حوزه می‌خواست مبارزه را شروع کند طلبه‌ها تاریخ امیرکبیر و سابقه مبارزه با استعمار را بدانند و این شخصیت را از قشر مذهبی جامعه جدا ندانند. این دو هدف اصلی من بود.»

      این کتاب برای نخستین‌بار در سال 1346 از سوی انتشارات امیرکبیر و در زیر فشار شدید ساواک منتشر شده بود. بعد از گذشت 50 سال کتاب از سوی همان ناشر قدیمی تجدید چاپ شد. در این کتاب هاشمی به شرحی از تلاش‌های امیرکبیر ضمن توصیف شخصیت استعمارستیزش می‌پردازد.

  نویسنده با وجود این‌که اقدامات امیر را در رابطه با اصلاح امور کشور می‌پسندد اما درباره برخی رفتارهای وی نیز انتقاداتی دارد. یکی از انتقادهایی که هاشمی به عملکرد امیرکبیر دارد، اعتقاد به شاه است که این اعتقاد را این‌گونه نقادی کرده و آورده است: «همیشه شاه را مظهر قدرت و بت مقتدر فعال مایشاء و منشاء تمام قدرت‌های کشور معرفی کرده است. این روش با پرورش روح دموکراسی در کشور و میدان دادن به افکار ملت و در سیاست کشور، سازگار نیست و باعث تحکیم موقعیت رژیم دیکتاتوری که منشا همه فلاکت‌های کشور است ." 

میرزا محمد تقی خان فراهانی مشهور به امیرکبیر ، یکی از صدراعظم های معروف ایرانی بود که سه سال و سه ماه مقام صدارت را  برعهده داشت و در همین مدت کوتاه اصلاحات فراوانی را در جامعه ایران انجام داد. وی بنیانگذار دارالفنون بود که برای آموزش  دانش و فناوری های نودر تهران تاسیس کرد . همجنین انتشار روزنامه " وقایع اتفاقیه  " و تغییرات بنیادی در برخی امور داخلی و ارتباط با سایر کشورها ، از جمله اقدامات این بزرگمرد ایرانی بوده است . امیرکبیر با دسیسه درباریان از کار برکنار شد و به دستور ناصرالدین شاه در کاشان به قتل رسید .          

نویسنده ویژگی‌های شخصیتی امیر را از دریچه نگاه قائم‌مقام در کتاب گنجانده و آورده است :" قائم‌مقام در نامه‌ای به فاضل‌خان گروسی درباره هوش، ادب و شخصیت روحی میرزا تقی‌خان توصیفات فراوان کرده و اورا فردی شایسته دانسته است ."  
وی در بخشی از کتاب درباره حضور امیرکبیر در عثمانی برای بستن پیمان الرزنه‌الروم  ، به نظر دیپلمات‌های خارجی اشاره می‌کند و می‌نویسد: «رابرت کرزن انگلیسی که خود جزء نمایندگان انگلیسی حاضر در کمیسیون مذاکرات بوده، درباره نقش امیرکبیر در آن کمیسیون نوشت: میرزاتقی از تمام نمایندگان عثمانی، روسیه و انگلیس که در ارزنه الروم جمع شده بودند، قابل ملاحظه‌تر و متشخص‌تر بود و با هیچ‌یک از آنها قابل مقایسه نبود.» بدون شک این مسافرت طولانی و پرحادثه و به ویژه مذاکرات طولانی با نمایندگان دول استعمارگر در پرورش روح حساس امیر و آشنا کردن او به سیاست پرپیچ و خم، دسایس و حیله‌بازی دیپلمات‌های استعمارگران و آماده کردن وی برای پذیرفتن مسئولیت بزرگ اداره کشور تاثیر به سزایی داشت .
یکی از اقدامات ارزشمند و قابل تامل مرحوم آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، نگارش و انتشار خاطراتش به صورت روزنوشت بوده است؛ اقدامی که باید آن را گامی بلند در زمینه انتشار واقعیت‌های سیاسی کشور بعد از انقلاب اسلامی دانست. عادت به ثبت وقایع به شکل روزانه، یکی از عادات قدیمی آیت‌الله هاشمی بوده است . روند انتشار این خاطرات، در قالب مجلدهایی با عنوان کلی «کارنامه و خاطرات هاشمی رفسنجانی» به شکل سالانه، اتفاق قابل توجهی بوده که از سوی دفتر نشر معارف انقلاب در این سال‌ها محقق شده است .  

«دوران مبارزه» مقطع تولد تا پیروزی انقلاب اسلامی ،  «انقلاب و پیروزی» مقطع سال 1357 و 1358 ،  «انقلاب در بحران» 1359 ، «عبور از بحران» 1360 ،  «پس از بحران» 1361 ،  «آرامش و چالش» 1362 ، «به سوی سرنوشت» 1363 ،  «امید و دلواپسی» 1364 ، «اوج دفاع» 1365 ، عناوین برخی از کتابهایی هستند که خاطرات آیت الله هاشمی را در بر دارند . مجموعه خاطرات هاشمی رفسنجانی در اواسط دهه هفتاد چندین بار تجدید چاپ  و با نقد و نظرهای فراوان در جامعه روبرو شد .  

 

--------------------------------------------------------------------------------------------------