زبان فارسی، زبان علم

زبان فارسی پانزدهمین زبان علمی دنیاست. براساس اطلاعات مستخرج از پایگاه استنادی اسکوپوس (SCOPUS)، زبان فارسی به عنوان یکی از زبانهای علمی دنیا در سال 2015 نسبت به سال 2014 دو رتبه ارتقا یافته و به جایگاه پانزدهم جهان رسیده است.

علم کاروانی جهانی است. در این کاروان همگان باید با یکدیگر ارتباط داشته باشند و با زبان مرسوم با یکدیگر مواجه شوند. سهم ایران در این کاروان جهانی کجاست؟ زبان فارسی پانزدهمین زبان علمی دنیاست. براساس اطلاعات مستخرج از پایگاه استنادی اسکوپوس (SCOPUS)، زبان فارسی به عنوان یکی از زبانهای  علمی دنیا در سال 2015 نسبت به سال 2014 دو رتبه ارتقا یافته و به جایگاه پانزدهم جهان رسیده است.

محققان در سرتاسر دنیا از طریق نشریات از آخرین تحولات و دستاوردهای رشته علمی‌شان مطلع می‌شوند. نشریات علمی یکی از مهمترین ابزارهای تبادل اطلاعات در دنیای علم امروز به شمار می رود،  اما تمام نشریات از این ویژگی برخوردار نیستند. از مجموع کل نشریاتی که در سطح بین‌المللی منتشر می‌شود، پایگاه‌های استنادی بین‌المللی معتبرترین نشریات را نمایه سازی می‌کنند، بنابراین، این پایگاه‌ها شریان اصلی علمی دنیا را پوشش داده‌اند.

تولید مقالات علمی به زبان بومی یکی از معیار های توسعه یافتگی علمی در کشور هاست. البته این مسأله مخالفان خاص خود را هم دارد و آنها می گویند علم باید با زبان بین المللی عرضه شود اما موافقان، کارکردهای بومی این اتفاق را دلیلی بر موافقت خود می دانند. هر چند زبان مقالات بخش اعظم مجلاتی که در پایگاه های استنادی اسکوپوس و آی.اس.آی(ISI) نمایه سازی می شوند انگلیسی است، اما مجلات سایر زبان ها نیز در این پایگاه ها ثبت می شوند. بر اساس همین قاعده نیازی نیست که متن مقاله به زبان انگلیسی منتشر شود بلکه مجلات سایر زبان ها، برای هر مقاله علاوه بر زبان اصلی بایستی اطلاعات عنوان مقاله، چکیده، منابع و نویسندگان را  به زبان انگیسی نیز ارائه دهند. برای استفاده از متن مقالات هر زبان تسلط به آن زبان لازم است و در مورد مجلات دو زبانه، مقالات هر زبان در طبقه مخصوص خود قرار می گیرند به این ترتیب پایگاه های استنادی با دقت زبان هر مقاله در هر مجله را ثبت می کنند.

در نقشه جامع علمی  ایران، هشت هدف کلان برای نظام علم و فناوری مشخص شده که ششمین آن ارتقای جایگاه زبان فارسى در بین زبان های بین المللی علمی است. در این نقشه اقدامات مختلفی برای رسیدن به این هدف برشمرده شده است که شامل افزایش پذیرش دانشجویان خارجی، نگارش مقالات علمی تخصصی به زبان روان فارسی، تاسیس رشته های زبان فارسی در دانشگاه های مختلف دنیا و توسعه و ابداع روش های سهل و سریع فارسی آموزی است.

به اعتقاد دکتر علی اشرف صادقی استاد زبانشناس دانشگاه تهران :« هیچ زبانی ماهیتاً برای بیان مفاهیم علمی رشته های مختلف توانا نیست. همه زبانها از این نظر یکسان اند. رشد علم و فرهنگ در یک جامعه منجر به توانا شدن زبان آن جامعه می شود. در نتیجه پیشرفت علم، مفاهیم جدید به وجود می آید و دانشمندان شروع به ساختن کلمات جدید برای بیان این مفاهیم می کنند. » . نثر علمی فارسی عمدتاً در قرنهای چهارم و پنجم و ششم هجری نوشته شده است، ولی تمام کتابهای نثر علمی فارسی آن دوران نشان می‌دهد که این زبان،  سابقه‌ای در قرنهای اولیۀ هجری داشته است. اندیشمندان ایرانی  در آثار خود ، اصطلاحاتی را به کار برده اند که می‌توان آنها را اصطلاحات علمیِ فارسی دانست مانند کاهش، افزایش و بسیاری از اصطلاحات ریاضی و پزشکی. نثر علمیِ فارسی به آن معنی که امروزه مدّ نظر ماست با کتابهای بزرگانی همچون محمد بن جریر طبری، ابوریحان بیرونی، و ابوعلی سینا آغاز و ادامه یافته است . این حرکت که از قرنهای چهارم تا ششم هجری قمری آغاز شده بود در قرنهای هفتم و هشتم به اوج خود رسید و کتابهای علمی فراوانی در حوزه های گوناگون نجوم، ریاضیات، جغرافیا و پزشکی به زبان فارسی نوشته شد. در ایران معاصر نیز در مدت هفتاد سال گذشته ، زبان فارسی در نتیجه فعالیت آگاهانه نهادهای رسمی مانند فرهنگستانها و استادان رشته های مختلف بیش از پیش برای بیان مفاهیم علمی بسیاری از رشته ها رشد کرده است ».

علم و توسعة علمی در خلأ اتفاق نمی افتد و به یک محیط زبانی احتیاج دارد که همان گونه پویا و زایا باشدکه خود علم و فرآیند آن هست.  به خصوص در عصر حاضر که  اقتصاد کشورها دانش بنیان است، درک نیاز به یک زبان زایا و پویا اهمیت ویژه ای پیدا کرده است .  

زبان علم گونه ای کاربردی از زبان است که به تناسب گفتمانی که در آن به کار می رود، ویژگی های خاص خود را دارد . در گفتمان علمی نقش زبان به عنوان ابزار انتقال اطلاعات بر سایر نقش های آن غلبۀ کامل دارد و بیان نمادین و استعاری و معانی مبهم و چندپهلو ، که ویژگی عمدة بیان ادبی است، در آن جایی ندارد .

حالت آرمانی برای زبان علم آن است که بتواند ارتباط روشنی میان دال و مدلول برقرار کند و از این رو زبان علم باید زبانی شفاف و بی پیرایه باشد که واژه ها و اصطلاحات دقیق برای بیان پدیده ها و مفهوم های مورد اشارة خود داشته باشد . پیدایش این گونۀ زبانی درونِ یک جامعه زبانی،  نیازمند پیدایش و گسترش گفتمان علمی است .  در خلال بحث ها و گفته ها و نوشته های علمی  است که اندک اندک واژه ها و قالب های زبانیِ زندگی روزمره با نیازهای گفتمانِ علمی سازگار می شوند و کلماتی که در زندگی روزمره با معانی کلی و مبهم به کار می روند، برای دلالت بر معنایی مشخص و دقیق اختصاص می  یابند و یا واژه هایی جدید ساخته می  شوند. این روند پنهان تا بدانجا ادامه می یابد که واژه هایی با معانی معیاری شده برای هر حوزة علمی پذیرفته شود. بنابراین پرورش زبان علمی فرایندی زمان بر است و با روندهای فکری و فرهنگی جامعه  مرتبط است .  از سویی روند توسعۀ علمی و دگرگونی های فکری بر پرورش زبان علم اثر می گذارد و از سوی دیگر پرورش زبان علم در رشد فکری و علمی جامعه اثربخش است.

زبان نقشی پویا در فرهنگ جامعه دارد و در تفکر فرد و اجتماع تأثیر می‌گذارد. بنا به نظر هِردِر:« زبان، به عنوان یک نظام، که متعلق به یک قوم است، به جهان‌بینی افراد آن قوم شکل می‌دهد؛ زبان تنها وسیله نیست، بلکه مخزن و صورتِ تفکر است. مخزن به این معنا که تجربه و دانش نسلهای زیادی در زبان جمع می‌شود و با آن، از راه آموزش، به نسلهای بعد منتقل می‌شود» . هردر می‌گوید: «زبان صورت علوم است و تفکر نه فقط با آن بلکه برمبنای آن صورت می‌گیرد». زبان، به عنوان نظامی که با آن تفکر می‌کنیم، در چگونگی دریافت ما از واقعیت و در نتیجه در چگونگی رفتار ما تأثیر می‌گذارد.

یکی از ویژگیهای زبان ، زایایی و زنده بودن آن است . در واقع آنچه زبان انسان را از دیگر موجودات زنده متفاوت می کند ، همین خلاقیتِ نامحدود زبان است. علم در حال پیشرفت است و بدون پیشرفت معنی ندارد. در عین حال، علم زبان خاص خود را دارد. بنابراین زبانِ علم باید زایا و با این پیشرفت همگام باشد. ما در زبان فارسی ، زبان فقه یا زبان نجوم قدیم را داریم و یا حتی در سطح دیگری از زبان بازیهای متفاوت  برخورداریم . این زبانها زایا بوده اند و برای خود اصطلاحات بسیار مشخص و خاص خود را ساخته اند.  

سخن آخر اینکه ، انتقال  دانش و تکنولوژی بدون آماده سازی زبان مشکلات بسیاری را در پی خواهد داشت. برای انتقال دانش و تکنولوژی به کشور لازم است که زبان فارسی ، زبان علم باشد.  ارتقا سطح فرهنگ عمومی و آشنایی مردم با فرهنگ عاوم و تکنولوژی جدید با زبان علم میسر است.  زیرا ممکن نیست بتوان کشور پیشرفته‌ای شد وتوسعه پیدا کرد ، بدون اینکه مردم زبانِ علمیِ روز و زبان تکنولوژیِ روز را بفهمند.

بدون داشتن زبان توانا و رسا نمی‌توان به استقلال صنعتی رسید. لازمه استقلال و خودکفایی زبان علمی است.

حفظ فرهنگ سنتی و زمینه‌سازی برای گسترش و تکامل آن نیز تنها با زبان علم میسر است.