مکارم اخلاق در سیره و کلام مولود رمضان

به مناسبت خجسته میلاد کریم اهل بیت، امام حسن مجتبی(ع)

در نیمه ماه مبارک رمضان سال سوم هجری قمری ، ستاره ای دیگر در آسمان امامت درخشید و با نور خود جهان را منور ساخت. در این روز پر از رحمت، خانه علی (ع) و فاطمه (س) با ولادت اولین فرزندشان ، فروغی دیگر یافت. این دو بزرگوار، کودک خویش را نزد رسول خدا (ص) بردند تا نامی برایش انتخاب فرماید. پیامبر (ص) نیز به امر خداوند ، نام او را حسن به معنای نیکو و پسندیده گذاشت .

امام حسن (ع) این افتخار را داشت که هفت سال از زندگی خویش را در سایه پر مهر و لطف جدش پیامبر اسلام (ص) سپری کند. ایشان در این فرصت گرانبها، از انوار تابناک وجود پیامبر(ص) بهره برد و پس از آن ، 30 سال شاگردی تیزهوش و یاوری صدیق برای پدر گرامی اش حضرت علی (ع) بود. ایشان دوشادوش پدر با منحرفان و منافقان ستیز کرد و در سخت ترین رخدادها، برای تثبیت حکومت حق جانفشانی نمود. امام حسن(ع) همانند جد و پدر بزرگوار خویش، همواره در امور زندگی، صبر و استقامت را منش خود قرار داده بود. از اینرو بسیاری از سختی ها و رنج های جانکاه و توانفرسا را بویژه در دوران ده ساله امامت خویش تحمل کرد.

با عرض تبریک سالروز ولادت امام حسن(ع) گوهری از دریای کمالات ایشان برمی گیریم.

از دیدگاه امام حسن (ع) آنچه انسانیت آدمی را به نمایش می گذارد، خلق و خوی نیکو و پسندیده است. در جهان مادی امروز نیز نیاز جوامع بشری بیش از هر چیز، اخلاق نیک و سجایای انسانی است. این موضوع به قدری اهمیت دارد که پیامبر اسلام (ص) درباره هدف رسالت خویش می فرماید که من برای تکمیل مکارم اخلاق برانگیخته شده ام. در همین راستا، بزرگواری ها و زیبائیهای اخلاقی را می بایست در سیره پیامبر و اهل بیت آن حضرت جستجو کرد. زیرا آنان پیش از آنکه سخنی بگویند ، در عمل آن را به همگان نشان می دادند . در ماه مبارک رمضان که زمان آراسته شدن به فضائل نیک اخلاقی است و در سالروز ولادت امام حسن(ع) بجاست که نشانه های کرامت اخلاقی را از زبان این الگوی فضائل اخلاقی بشنویم . امام حسن (ع) در سخنی مکارم اخلاق را در ده اصل بیان می فرماید که عبارتند از : راستگویی و بویژه راستگویی هنگام سختی ، بخشیدن به سائل (نیازمند) ، حسن خلق ، ارزش قائل شدن برای کارهای دیگران ، صله رحم ، مدارا با همسایه ، حق شناسی درمورد دوستان ، مهمان نوازی و در رأس همه اینها داشتن حیا . (تحف العقول ، ص 323)

یکی از این ده فضیلت در نگاه ایشان، راستگویی است که پایه و اساس همه خیرهاست. خداوند عذاب سخت را به دروغگو وعده داده و آن را از گناهان کبیره شمرده است. انسان ها در زمانی که از هر نظر خود را در امنیت و قدرت احساس می کنند، کمتر به دروغگویی روی می آورند. اما راستگویی و درستی یک انسان به عنوان یک منش و کرامت اخلاقی را باید زمانی آزمود که او در فشار و تنگنا باشد. کسی که در اوج نیاز یا سختی و گرفتاری، حاضر است که صداقت را پیشه خود کند و برای جلب منفعت، دروغ نگوید، کسی است که صداقت ملکه ی رفتار او شده و واقعا به راستگویی پایبند است .

از دیگر نشانه های مکارم اخلاق از دیدگاه امام حسن (ع) بخشش به سوال کننده و نیازمند است. خداوند در آیات قرآن، بخشیدن قسمتی از مال به سائل و محروم را یک واجب دینی و اخلاقی برمی شمرد. گاهی انفاق و بخشش امری سخت و دشوار است . چرا که علاقه به مال دنیا انسان را وسوسه می کند و اجازه این کار را به سادگی به او نمی دهد. از اینرو امام حسن(ع) در سخنی دیگر خطاب به نیازمندان می فرماید : نزد کسی مرو مگر آنکه به بخشش او امیدوار باشی . ( ناسخ التواریخ ، ج 2 ، ص 317)

در سیره امام حسن (ع) آمده است که آن حضرت دو بار تمام اموال خویش را در راه خدا بخشید و تمام امکانات خود را در راه نیکوکاری به کار گرفت تا جائی که به کریم اهل بیت (ع) مشهور شد .آن حضرت با سخاوتمندی خویش، آرامش بخش دلهای دردمند و پناهگاه مستمندان و بینوایان بود.

خوش خلقی و خوشرویی از دیگر فضائلی است که امام حسن (ع) آن را از نشانه های کرامت اخلاقی می داند. مهم ترین عامل جذب دیگران همین فضیلت اخلاقی است . خداوند نیز پیامبر اسلام را به خاطر خلق و خوی پسندیده او می ستاید. امام حسن (ع) نیز خود از خوش اخلاق ترین مردم بود. ایشان با شیوه برخوردی که با مردم داشت، حتی در مواردی مخالفان و دشمنان خویش را مجذوب خود می کرد. حکایت برخورد ایشان با پیرمردی از شام که زبان به دشنام امام حسن (ع) گشوده بود، مثالی برای این مدعاست . برخورد پر از مهر امام با این مرد گمراه ، به گونه ای بود که او را در زمره دوستداران اهل بیت قرار داد.

از دیدگاه امام حسن (ع) ارزش قائل شدن برای کارهای دیگران از دیگر نشانه های مکارم اخلاق است. انسان نباید کارهای دیگران را هر چند کوچک باشد، بی ارزش جلوه دهد. هر کار نیک و خیری که انجام می گیرد، قابل ستایش است هر چند که به نفع انسان نباشد. این از صفات خداوند است که بی آنکه سودی نصیب او شود به کارهای نیک بشر پاداش می دهد. پس آدمی با در پیش گرفتن این رویه به صفتی الهی مزین می شود .

صله رحم و پیوند با خویشان نیز به عنوان فضیلتی اخلاقی از سوی امام حسن (ع) معرفی شده است. از دیدگاه آن حضرت ، دامنه خویشاوندی را نباید به پیوندهای خونی و نژادی محدود کرد ، چرا که امت اسلام را خون و نژاد گرد هم نمی آورد بلکه عقیده و ایمان و دوستی و محبت ، آنان را در کنار هم قرار می دهد. از این رو آن حضرت در سخنی می فرماید: ‌خویشاوند کسی است که دوستی و محبت، او را نزدیک کرده باشد و اگر چه نژادش دور باشد. (نژاد دیگری باشد) و بیگانه کسی است که از دوستی و محبت به دور است. گرچه نژادش نزدیک باشد. ( هم نژاد باشد). ( تُحَف العقول ، ص 304 )

یکی دیگر از مسائلی که امام حسن (ع) آن را از مصادیق مکارم اخلاق برمی شمرد ، حمایت از همسایه است. حضرت علی (ع) می فرماید که رسول اکرم (ص) آنقدر در مورد حق همسایه سفارش کرد که من گمان کردم همسایه از همسایه ارث می برد. در سیره امام حسن (ع) نقل شده است که در همسایگی آن حضرت خانواده ای یهودی زندگی می کردند. دیوار خانه فرد یهودی شکافی برداشته بود و این شکاف به خانه امام حسن (ع) نیز آسیب رسانده بود. فرد یهودی از این جریان اطلاعی نداشت تا اینکه روزی زن یهودی برای درخواستی به خانه امام آمد و متوجه شد که خرابی منزل آنها به خانه امام نیز خسارت وارد کرده است. بی درنگ نزد شوهرش رفت و او را از موضوع مطلع ساخت. مرد یهودی به حضور امام رفت و از اینکه آن حضرت در این مدت سکوت کرده و اظهار ناراحتی نکرده بود، شرمنده شد. امام حسن (ع) نیز درجواب او فرمود: از جدم رسول خدا(ص) شنیدم که فرمود به همسایه نیکی و مهربانی کنید.

منش امام حسن (ع) و کلام پر نفوذ او چنان در فرد یهودی تأثیر گذاشت که از امام خواست او را به اسلام راهنمایی کند.

حق شناسی در باره دوست نیز از دیگر نشانه های مکارم اخلاقی در نگاه امام حسن (ع) است. البته این مسئله از نگاه آن حضرت دارای شروطی است . ازجمله اینکه دوست انسان بر طریق و صراط مستقیم و راه درست باشد. در همین راستا ایشان درسخنی به یکی از فرزندانش توصیه می فرماید که: ای پسرم! با احدی برادری مکن مگر آنکه خوب از احوالش با خبر شوی و چون معاشرتش را پسندیدی، با او برادری کن به شرط اینکه هنگام معاشرت، از خطای او چشم پوشی کنی و در سختی ها او را همراهی نمایی. ( تحف العقول ، ص 323)

مهمان نوازی و تکریم کسی که به دیدار ما آمده از دیدگاه امام حسن (ع) از دیگر نشانه های فضیلت اخلاقی است . ایشان خود در مهمان نوازی پیشقدم بود و هر کس به خانه ایشان می رفت از تکریم و احترامی خاص برخوردار می شد. امام حسن حتی مستمندان کوچه های مدینه را به خانه خویش دعوت و آنان را تکریم می کرد.

آن حضرت در این کلام ، ویژگیهای متعددی را از نشانه های فضیلت اخلاقی دانسته است و به آن سفارش می فرماید. اما در جمله پایانی بر شرم و حیا تأکید کرده و آن را در رأس همه این فضیلت های اخلاقی قرار می دهد. زیرا حیا انسان را از ارتکاب بسیاری از گناهان و آلودگی به رذایل اخلاقی بازمی دارد . اینکه امام حسن (ع) حیا را در رأس همه امور می داند، از آن روست که حیا از همراهان همیشگی دین و عقل است. امام حسن (ع) در جایی دیگر می فرماید : ... کسی که دین ندارد، حیا ندارد. ( ج 2 ، ص 173)

امیدواریم با تاسی به سیره نیکوی اهل بیت (ع) ، در زمره رهروان راستین آن بزرگواران باشیم. بار دیگر سالروز ولادت امام حسن (ع) را به شما دوستان عزیز تبریک می گوئیم.

********************************