قرآن از نگاه قرآن (25)

در برنامه گذشته نکاتی را درباره کمیت و کیفیت نزول قرآن مطرح کردیم . دراین برنامه توجه شما را به یکی از مباحث مهم علوم قرآنی که موضوع گرد آوری و تدوین قرآن است جلب می کنیم . 

قرآن پژوهان در زمینه نحوه گردآوری و تدوین قرآن، دیدگاههای مختلفی را مطرح کرده اند. گروهی براین باورند که تدوین قرآن پس از رحلت ملکوتی پیامبر (ص)، توسط خلفا انجام شده است. برخی گفته اند که قرآن توسط حضرت علی (ع) گرد آوری و تدوین شده است. اما منطقی ترین واصولی ترین نظری که دراین باره مطرح شده، این است که در زمان حیات رسول گرامی اسلام (ص)، قرآن براساس وحی و زیر نظر مستقیم آن حضرت تدوین شده است. امروزه ما شاهدیم که برای حفظ کتب مرجع علمی، ادبی و تاریخی، هزینه های هنگفت صرف می شود و برنامه ریزی های جدی به عمل می آید تا اصالت و ماندگاری آنها حفظ شود ، بر این اساس آیا می توان پذیرفت که این اصل اساسی در زمان رسول خدا (ص) به دست فراموشی سپرده شده و برای تدوین قرآن هیچ اقدامی انجام نشده است ؟ به ویژه آنکه قرآن آخرین کتاب آسمانی است، آن هم کتابی که رسالت ترسیم خطوط زندگی بشر و هدایت انسانها را تا پایان روزگار برعهده دارد و ضامن سعادت و کمال مادی و معنوی جهان بشری است. آیا حدیث معتبر و متواتر ثقلین نیز که پیامبر اسلام (ص) فرمود: " من در میان شما دو امانت گرانبها باقی می گذارم، یکی قرآن و دیگری عترت و خاندانم. اگر به این دو چنگ بزنید هرگز گمراه نخواهید شد و آنان هیچگاه از یکدیگر جدا نمی شوند تا درحوض کوثر به من به پیوندند" بیانگر آن نیست که قرآن در زمان پیامبر (ص ) تدوین شده است؟

واقعیت آنست که اگر قرآن تنها در حافظه حافظان قرآن بود و یا درلوح های پراکنده، تخته پاره ها و استخوان های متفرق نوشته شده بود در این صورت، کتاب نامیده نمی شد. معمولاً زمانی درباره یک متن، کلمه کتاب به کار می رود که دارای وجود خارجی باشد و به صورت مجموعه ای در آمده باشد. نوشته های پراکنده و قطعه قطعه که طرفداران گرد آوری قرآن پس از رحلت پیامبر (ص) مدعی آن هستند، کتاب نامیده نمی شود، تاچه رسد به این که در دلها و سینه ها، محفوظ مانده باشد. از این گذشته، اگر قرآن  در زمان رسول خدا (ص) تدوین نشده، امت اسلامی چگونه می تواند به آن چنگ بزند تا گمراه نشود ؟ مگر رسول خدا (ص) نفرمود که من دو چیز را درمیان شما باقی می گذارم  که یکی از آنها قرآن است؟ آیا پیامبر (ص)، قرآنی را به یادگار باقی گذاشت که هنوز تدوین نشده بود؟از همه مهمتراینکه پیامبر فرمود: قرآن وعترت هرگز از یکدیگر  جدا  نمی شوند. آیا می تواند منظور قرآنی باشد که هنوز گرد آوری وتدوین نشده است؟

این سئوال اساسی نیز در این زمینه قابل طرح است که آیا پروردگار حکیم و علیم که قرآن را برای هدایت انسانها فرو فرستاده و پیامبری که قرآن بر قلب پاک او نازل شده است، هیچ کدام برای تدوین قرآن، برنامه ای نداشتند، ولی خلفایی که پس از رسول خدا (ص) زمام قدرت را به دست گرفتند، چنین اقدامی انجام دادند؟ ازاین گذشته چگونه می توان تحلیل ها و دیدگاههای سطحی کسانی را که مدعی اند قرآن را بعد از رسول گرامی اسلام گردآوری کرده اند، را پذیرفت درحالی که خدای بزرگ می فرماید " بی تردید گرد آوری و خواندن آن ( قرآن ) تنها برعهده ماست - پس هرگاه آن را بخوانیم، از خواندن آن پیروی کن / پس بی شک بیان ( مفاهیم و معارف ) آن  نیز بر عهده ما است . (قیامت/ 19-17 )

دراین آیات، دوتاکید وجود دارد: یکی در مورد جمع آوری و دیگری بیان و روشنگری مفاهیم و مضامین قرآنی است که خداوند در هر دو مورد می فرماید، برعهده ما است .

خداوند در آیه ای دیگر برای آرامش خاطر پیامبر (ص) که نگران آن بود که پس از رحلت ایشان ، اتفاق خاصی از سوی دشمنان قسم خورده اسلام برای قرآن بیافتد، اعلام کرد: " همانا ما این قرآن را که عامل یاد آوری( مسئولیت هاست) فرو فرستادیم و بی تردید ما از آن محافظت می کنیم ." (حجر-9)

آیا باتوجه به این آیات بازهم می توان پذیرفت که قرآن پس از رحلت رسول خدا (ص) گرد آوری شده است ؟ نکته قابل توجه دیگری که این دیدگاه را زیر سئوال می برد این است که خدای بزرگ هر زمان می خواهد از موجودیت قرآن، سخن به میان آورد با اسماء و ضمائر اشاره ذلک، تلک، هذا و غیره به معرفی قرآن پرداخته است /  به کار بردن این اشارات وضمائر زمانی معنی می یابد که قرآن به صورت یک مجموعه کامل وجود داشته باشد / و هیچ گاه به ذهن خطور نمی کند که منظور، قرآنی است که در آینده قرار است جمع آوری شود. برای نمونه می توان به این دو آیه اشاره کرد که می فرماید: " همانا این قرآن به استوارترین و برترین راهها هدایت می کند ." (اسراء -9). یا آنگاه که رسول خدا (ص) می خواهد از مهجوریت و دور شدن قرآن از متن امت اسلامی سخن بگوید می فرماید: "پروردگارا به راستی قوم من، این قرآن را رها ساختند و آن را مهجور قرار دادند ." (فرقان / 30)

یکی از آیات دیگری که نظریه گرد آوری و تدوین قرآن پس از رحلت پیامبر (ص ) را به روشنی مخدوش می سازد ، موضوع تحدی و مبارزه طلبی قرآن در برابر مخالفان است. اگر قرآن به صورت یک مجموعه کامل وجود نداشت، این هماوردی، موضوعیت خود را ازدست می داد ونمی توانست از معارضان خود بخواهد مانند قرآن و یا سوره ای مانند یکی از سوره های قرآن بیاورند. (اسراء - 88)بنابراین جای هیچ تردیدی باقی نمی ماند که قرآن زیر نظر مستقیم الهی و با نظارت و دستور پیامبر (ص) تدوین شده است. (بقره - 23)