ترسیم هندسه دقیق اندوه

مریم میرزا خانی، ریاضی دان برجسته ایرانی بیست و چهارم سرطان بر اثر بیماری سرطان در ایالات متحده آمریکا درگذشت. با گرامی داشت یاد این بانوی نابغه، مروری بر زندگی او خواهیم داشت .

" هر چقدر بیشتر برای ریاضیات زمان گذاشتم ، بیشتر هیجان زده شدم ."

این متن آخرین پست مریم میرزاخانی در فیس بوک است، دو روز قبل. در آخرین روزهای زندگی کوتاهش. ریاضی‌دان و استاد دانشگاه که از سالهای نوجوانی به دنبال آموختن و حل مسائل ریاضی و هندسه بود و امروز 24 تیرماه ( 15 ژوئیه )  خبرگزاری ها  ناباورانه  خبر درگذشت او را منتشر کردند .

متولد13 ثور سال 1356 (3 مه 1977) بود و درباره کودکی اش گفته بود:" من در ایران متولد شدم و رشد کردم و دوران کودکی شادی داشتم. در بین اعضای خانواده ما کسی دانشمند نبود اما من از برادر بزرگ‌تر خود که همواره به ریاضیات و علوم علاقه داشت ، مطالب بسیاری آموختم.

 در آن روزگار به خانم‌ها توصیه می‌کردند مستقل باشند و علایق خود را دنبال کنند. به خاطر دارم که در آن زمان، تلویزیون ایران درباره خانم‌های متشخص و توانایی مانند ماری کوری و هلن کلر برنامه‌هایی پخش می‌کرد، از کسانی تمجید می‌کردم که کارشان را با جدیت انجام می‌دادند ، با وجود این همیشه در رویای نویسندگی بودم و با خواندن داستان‌های گوناگون، اوقات‌فراغتم را پر می‌کردم. بعدها درگیر رقابت‌های ریاضی شدم و علاقه‌ام به ریاضیات بیشتر و بیشتر شد. "

 مریم میرزاخانی در دوران تحصیل در دبیرستان فرزانگان تهران، برنده مدال طلای المپیاد جهانی ریاضی در سال‌های 1994 ( هنگ‌کنگ ) و 1995  ( کانادا ) شد و در این سال به عنوان نخستین دانش‌آموز ایرانی جایزه نمره کامل را دریافت کرد. وی نخستین دختری بود که به تیم المپیاد ریاضی ایران راه یافت ؛ نخستین دختری بود که در المپیاد ریاضی ایران طلا گرفت؛ نخستین کسی بود که دو سال پیاپی مدال طلا گرفت و نخستین فردی بود که در آزمون المپیاد ریاضی جهانی ، نمره کامل گرفت.

میرزاخانی در مدرسه استعدادهای درخشان و سپس دانشگاه شریف در تهران تحصیل کرد که درباره آن دوران گفته است: "دوستان صمیمی زیادی داشتم که آنها هم به ریاضیات علاقه داشتند و سال‌های تحصیل  را مهیج و الهام‌بخش‌ می‌ساختند . من برای ادامه تحصیلات به دانشگاه هاروارد رفتم. در هاروارد زیر نظر پروفسور مک‌مولن فعالیت می‌کردم و به شاخه‌های گوناگون ریاضیات علاقه‌مند شدم. در آن زمان در بخش‌های ریاضی دانشگاه‌ها به خانم‌ها چندان توجه نمی‌کردند، البته به من بی‌توجه هم نبودند و من همیشه از لطفشان برخوردار بودم. ولی هنوز هم تا آن جایگاه مطلوب فاصله داریم."

وی دکترای خود را در سال 2004  از دانشگاه هاروارد به سرپرستی کورتیس مک‌مولن از برندگان مدال فیلدز گرفت. از مریم میرزاخانی به عنوان یکی از ده ذهنِ جوان برگزیده  سال 2005  از سوی نشریه پاپیولار ساینس در آمریکا و ذهن برتر در رشته ریاضیات تجلیل شد. میرزاخانی برنده جوایزی از انجمن ریاضی آمریکا در سال 2013 ، جایزه کلی و مدال فیلدز در سال 2014  است . وی از یازدهم سنبله ماه 1387  ( اول سپتامبر 2008  ) در دانشگاه استنفورد استاد دانشگاه و پژوهشگر رشته  ریاضیات بود و پیش از آن نیز در دانشگاه پرینستون تدریس می کرد .

میرزاخانی  می‌گفت:  "گاهی مواقع احساس می‌کنم در یک جنگل بزرگ هستم و نمی دانم به کجا می‌روم ؛ ولی به طریقی به بالای تپه‌ای می‌رسم و می‌توانم همه چیز را واضح تر ببینم. آنچه آن گاه رخ می‌دهد ، واقعاً هیجان انگیز است . "

وقتی از او پرسیده شد که چه چیزی برایش بیش از هرچیز دیگری، حکم جایزه و پاداشی در پشت یک کار طاقت‌فرسای ذهنی دارد ، در پاسخ گفت: " قطعا رضایت‌بخش‌ترین اتفاق، همان لحظه‌ای است که می‌گویی آها! لحظه‌ای که شور و شوق کشف و لذت و شعف درک چیزی جدید را احساس می‌کنی و احساس اینکه بالای تپه‌ای ایستاده‌ای و و چشم‌اندازی کامل را در مقابل داری. اگرچه در اغلب اوقات انجام کار ریاضیاتی برای من مانند این است که در حال کوهنوردی طولانی هستم بدون آنکه مسیر پاخورده‌ای وجود داشته باشد و یا حتی چشم انداز پایان مسیری در تیررس دیدگان باشد. "

میرزاخانی در سال 2009  به خاطر دستاوردهایش در ریاضیات ، برنده جایزه بلومنتال شد. در اعلامیه‌ای که انجمن ریاضی آمریکا به مناسبت برنده شدن این جایزه برای میرزاخانی منتشر کرد، دلیل گرفتن این جایزه مهم ریاضی، " خلاقیت استثنایی  و تز دکترای  مبتکرانه که در آن، ابزارهای گوناگونی از هندسه هُذلولوی گرفته تا روشهای کلاسیک فرمهای اتومورفیک و تقلیل سیمپلکتیک برای بدست آوردن نتایجی در سه مسئله مهم ترکیب شده‌اند "  عنوان شد.

او در سال  2014  برنده مدال فیلدز Fields Medallists  شد که بالاترین نشان علمی رشته ریاضیات است و هر چهار سال یک‌بار به دانشمندان برگزیده زیر 40  سال اهدا می‌شود و از آن به نوبل ریاضیات نیز تعبیر می‌شود. وی نخستین زن و نخستین ایرانی بود که موفق به دریافت این جایزه شد.

او در میان ریاضی‌دان‌ها به این ویژگی شهرت داشت که کوچک اما سرکش و رام‌نشدنی است و دشوارترین سؤالات زمینه مطالعاتی‌اش را با پایداری بسیار دنبال می‌کند. استاد راهنمای او در مقطع دکترا -کورتیس مک‌مولن- می‌گفت  زمانی که پای ریاضیات در بین باشد او با بی‌پروایی بسیار جاه‌طلبی دارد.

میرزاخانی اعتماد به نفس تزلزل‌ناپذیری داشت و در عین حال فروتن بود و زمانی که از او در مورد سهمش در حل کردن یک مشکل مطالعاتی سؤال ‌شد، گفت :" گر بخواهم صادق  باشم ، فکر می‌کنم که سهم زیادی نداشته‌ام . "  

اما دیگر ریاضی‌دان‌ها کارهای او را می‌ستایند. الکس اسکین-ریاضی دان مقیم شیکاگو و همکار او – می‌گوید که تز دکتری او در مورد شمارش حلقه‌ها ( لوپ‌ها ) روی سطوحی که هندسه هذلولی دارند، بسیار جالب توجه و شایسته درج در کتاب‌های درسی ریاضی است.

ریاضی‌دان دیگر ساکن شیکاگو -بنسون فارب- هم عقیده دارد که یکی دیگر از کارهای او که در مورد دینامیک سطوح انتزاعی مرتبط با میزهای بیلیارد است، شایسته دریافت عنوان " قضیه دهه"  است.

در سال 2006 ، میرزاخانی توانست مسئله دشواری را حل کند : بر سر سطوح هذلولی چه می‌آید وقتی هندسه آنها با مکانیسم‌های شبیه زلزله تغییر شکل پیدا می‌کند؟!

مسئله دشوار بعدی این بود : پیش بینی شیوه حرکت و نحوه رفتار یک توپ بیلیارد روی میزی که به جای شکل معمول به صورت چندضلعی است. یک قرن پیش بود که ریاضی‌دان‌هایی پیدا شدند که این مسئله ظاهرا" آسان را مطرح کردند ، اما در این یک قرن پاسخ سرراستی برای این مسئله پیدا نشده بود، تا اینکه در سال‌های 2012 و 2013 میرزاخانی به همراه دو همکارش موفق به حل آن شدند.

در فهرست 13 نفره برندگان جایزه محققان سیمونز 2013  ، نام مریم میرزاخانی دانشمند ایرانی و از اساتید ریاضی دانشگاه استنفورد دیده می شود ؛ تحقیقات این محقق بر نظریه Teichmüller و پویایی جریان طبیعی هندسی بر روی ماژول فضایی سطوح ریمان متمرکز است.

کمیته "مدال فیلدز" در توصیف او نوشت : "چیره دست در گستره قابل توجهی از تکنیک ها و حوزه های متفاوت ریاضی ، او تجسم ترکیبی کمیاب است از توانایی تکنیکی ، بلندپروازی جسورانه ، بینش وسیع و کنجکاوی ژرف . "  و برای همه اینها جایزه مشهور به نوبل ریاضیات  را به این دانشمند ایرانی اهدا کرد . 
مدال فیلدز بالاترین جایزه ای است که یک ریاضیدان می تواند دریافت کند . بعد از این جایزه ، نام میرزاخانی تیتر بیشتر خبرگزاری های جهان شد و رسانه هایی مثل واشنگتن پست و گاردین با او مصاحبه اختصاصی کردند و همواره از میرزاخانی به عنوان اسطوری ای عجیب و شگفت انگیز در عالم ریاضیات نام بردند . 
جیمز کارلسون از انستیتو ریاضیات کلی (Clay Mathematics Institute)‏ می‌گوید:

"میرزاخانی در یافتن ارتباطات جدید، عالی است. وی می‌تواند به سرعت از یک مثال ساده به دلیل کاملی از یک نظریه ژرف و عمیق برسد."

حسن روحانی رئیس جمهور  ایران در اسد سال  ۱۳۹۳ ( اوت 2014  ) در پیامی که در صفحه فیس بوک وی نیز منتشر شد ، ضمن تقدیر از میرزاخانی ، دریافت مدال فیلدز را به وی تبریک گفت . علی اکبر صالحی، معاون رییس جمهوری و رییس سازمان انرژی اتمی ایران نیز در پیامی موفقیت مریم میرزاخانی را در کسب برترین جایزه ریاضیات در جهان ، به وی تبریک گفت.

استاد  جعفر نیوشا ، نگارنده کتاب "مسائلی در هندسه‌ی مسطحه"  است که در وصف دکتر مریم میرزاخانی در پایان یکی از مسائل کتابش چنین نوشته  است :

"یادی از یک دانش آموز ممتاز و با استعداد سابق و استاد بزرگ و جوان امروزی ، خانم دکتر مریم میرزاخانی . در سال 1372 (1993) خانم مریم میرزاخانی در کلاس دوم دبیرستان فرزانگان تهران تحصیل می کردند . اینجانب هم در آن کلاس، هندسه تدریس می کردم و این مسئله را برای سنجش استعداد دانش آموزان مطرح کردم . تنها راه حلی که ارائه شد همین راه حل است که خانم میرزاخانی با ظرافت خاص و با شیوه ای شاعرانه آن را حل کردند .  من آرزوی موفقیت بیشتر برایشان دارم. "  

مریم میرزاخانی را می توان در عالم ریاضی با بزرگترین ریاضیدانان دنیا مقایسه کرد و بدون شک آثار او در ریاضیات تا سالهای متمادی مورد استفاده و بحث مجامع علمی ریاضی دنیا قرار خواهد داشت . با این حال دنیای ریاضیات و جامعه علمی دنیا با از دست دادن زودهنگام  او ، اندوه بزرگی را تجربه کرد .

 روحش شاد .

* شعری از سهراب سپهری :

آن وقت
انگشت تکامل 
در هندسه دقیق اندوه 
تنها می ماند.