امامت و ولایت در قرآن (آیه مباهله)

آیه مباهله یکی از آیات اثبات برترى امام على‏ (ع) و دلایل امامت ایشان است. در این آیه، علاوه بر این که‏ حسن و حسین (ع) را فرزندان پیامبر (ص)، و فاطمه(س)را یگانه‏ زن منتسب به خاندان رسالت برشمرده است، از شخص على(ع) به عنوان‏ نفس و جان پیامبر یاد شده است، و چه فضیلتى بالاتر از این که یک شخص از نظر معنویت و فضیلت ‏به پایه‏ اى برسد که خداوند بزرگ او را به‏ منزله جان و روح پیامبر بخواند.

دربرنامه گذشته به آیه ابتلا اشاره کردیم و گفتیم که خداوند حضرت ابراهیم (ع) را پس از گذشت سالها نبوت و رسالت با امتحان های بسیار سخت آزمود و سپس مقام امامت را به ایشان اعطا گردانید. امروز در ادامه به آیه مباهله که شصت و یکمین آیه از سوره مبارکه آل عمران است، می پردازیم. 

پیامبر اکرم (ص) پس از برپایی حکومت نبوی و شکل گرفتن امت اسلامی، نامه ای برای دعوت مسیحیان نجران به دین اسلام فرستادند. "نجران" یک مرکز مهمِ مسیحیت در جنوب سرزمین عرب، در مرز کنونی یمن، بود. مسیحیان نجران ارتباط تنگاتنگی با بزرگان کلیسا در بیزانس و حبشه داشتند. آنان به الوهیت حضرت عیسی مسیح (ع) اعتقاد داشتند. پیامبر (ص) در نامه خود به مسیحیان چنین نوشتند: "به نام خداى ابراهیم و اسحاق و یعقوب، از محمد فرستاده خدا بسوى اسقف نجران. خداى ابراهیم و اسحاق و یعقوب را حمد و ستایش می کنم و شما را از پرستش بندگان به پرستش خدا دعوت‏ می ‏نمایم. شما را دعوت می ‏کنم که از ولایت ‏بندگان خدا خارج شوید و در ولایت خداوند وارد آیید، و اگر دعوت مرا نپذیرفتید، باید به حکومت اسلامى مالیات و جزیه بپردازید در غیر این صورت، به‏ شما اعلام خطر خواهم کرد." مسیحیان با دریافت نامه شورایی تشکیل دادند، و تصمیم گرفتند که گروهى به ‏عنوان هیئت نمایندگى نجران به مدینه برود تا از نزدیک با محمد(ص) تماس گرفته و دلایل نبوت او را مورد بررسى قرار دهد. بدین ترتیب، تعدادی از صاحبنظران و نخبگان مسیحی که سه تن از آنان رهبران مذهبی مسیحیت و در رأس هیأت بودند، وارد مدینه شدند،  تا از نزدیک پیامبر اکرم را ملاقات کرده و راه حل مناسبی بیابند. 

همانطور که قرآن کریم می فرماید زمانیکه نمایندگان نجران به نزد حضرت رفتند و به دنیا آمدن یک انسان بدون پدر را برای ادعای الوهیت و پسر خدا یا خدا بودن عیسی آوردند، آیه 59 سوره آل عمران در رد ادعای آنان نازل شد. که تولد عیسی از مادر باکره حضرت مریم ، بدون همسر اثر بیدرنگ اراده الهی است که برای جهان به عنوان یک معجزه ظاهر شد، همانند تولد حضرت آدم (ع) که بدون پدر و مادر اتفاق افتاد. زمانی که خداوند متعال اراده کند چیزی موجود شود، آن چیز موجود می شود.

مسیحیان که قائل به ربوبیت حضرت عیسی(ع) بودند و او را فرزند خدا می دانستند، از پاسخ به این استدلال درمانده و به انکار شدید آن پرداختند. تا آنجا که پیامبر(ص) از رفتار آنان به ستوه آمد.  سپس به فرمان خداوند در آیه 61 سوره آل عمران آنان به مباهله دعوت شدند: "هرگاه بعد از علم و دانشی که (درباره مسیح) به تو رسیده (باز) کسانی با تو به محاجه و ستیز برخیزند، به آنها بگو: بیایید ما فرزندان خود را دعوت کنیم، شما هم فرزندان خود را، ما زنان خویش را دعوت نماییم، شما هم زنان خود را، ما از نفوس خود دعوت کنیم، شما هم از نفوس خود؛ آنگاه مباهله کنیم و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم."

 فردای آن روز دو طرف در بیابانی اطراف مدینه گرد آمدند. پیامبر اکرم(ص) همراه علی بن ابی طالب، حسن و حسین و فاطمه آمد. آن حضرت(ص) دست علی بن ابی طالب را گرفته بود، حسن و حسین در پیش روی او راه می رفتند و حضرت فاطمه پشت سر آن حضرت(ص) بود.هیأت مسیحی نیز در حالی آمدند، که اسقف اعظم آنها پیشاپیششان بود. هنگامی که او پیامبر اسلام(ص) را با آن چند نفر دید، درباره آنها سؤال کرد. به او گفتند که این پسر عمو و داماد او و محبوبترین مردم نزد اوست و این دو پسر، فرزندان دختری او، از علی(ع) هستند و آن بانوی جوان، دخترش فاطمه(ع) است که عزیزترین مردم نزد او و نزدیک ترین افراد به قلب اوست. در این حال بزرگان مسیحی، چون عزیزترین اشخاص پیامبر(ص) را همراه او دیدند، به همراهان خود گفتند: "ما صورت هایی را می بینیم که اگر از خدا درخواست از جا برکندن کوه ها را کنند، چنین خواهد شد. هرگز با آنان مباهله نکنید که به خدا سوگند او همانند پیامبران به مباهله نشسته است. که اگر چنین کنید هلاک خواهید شد و تا قیامت، مسیحی ای بر روی زمین باقی نخواهد ماند." 

داستان مباهله بزرگترین سند فضیلت‏ اهل بیت پیامبر (ص) است. چرا که الفاظ و معانی آیه حاکى است که همراهان پیامبر در چه پایه‏ اى‏ از فضیلت قرار داشتند. در این آیه، علاوه بر این که‏ حسن و حسین (ع) را فرزندان پیامبر (ص)، و فاطمه(س)را یگانه‏ زن منتسب به خاندان نبوی دانسته، از شخص على(ع) به عنوان‏ نفس و جان پیامبر یاد شده است. و چه فضیلتى بالاتر از این که یک شخص از نظر معنویت و فضیلت ‏به پایه‏ اى برسد که خداوند بزرگ او را به‏ منزله جان و روح پیامبر بخواند.

آیه مباهله یکی از آیات اثبات برترى امام على‏ (ع) و دلایل امامت ایشان است. در این آیه على‏ (ع) به منزله نفس و جان پیامبر (ص) است. برخی نفس را خود پیامبر تفسیر می کنند، در حالیکه منظور از «نفس» چیزى جز همانند خون و هوا که قوام پیکره مادى انسان بدان می ‏باشد، نیست. چرا که پیامبر (ص) خود دعوت کننده است و دعوت کننده غیر از دعوت شده است. بنابراین "نفس" در این آیه کسى است که در عزت، کرامت، محبت، ریاست، ایثار، بزرگى و جلالت در نزد خداوند سبحان جایگاهى چون رسول‏ خدا (ص) داشته باشد. درکتاب های تاریخی و روایی آمده است که روزی مامون، خلیفه عباسی، مجلسی که در محضر امام رضا (ع) با حضور عده‌ای از علما تشکیل داد. در این جلسه مأمون سوالاتی درباره برگزیدگان امت اسلامی کرد. امام رضا(ع) فرمود: "در چند جای قرآن به طور آشکار این برتری آمده است. اول آیه تطهیر است که ثابت می‌کند اهل بیت از هر گونه پلیدی پاک و مطهرند. دیگر آیه شریفه مباهله است که وقتی نازل شد، روشن شد امام علی (ع) و فاطمه زهرا و حسن و حسین (ع)، به منزله‌ی جان پیامبرند." یکی دیگر از سئوالات مأمون از امام رضا این بود که چرا مردم شما را یا ابن رسول الله(ص) خطاب می کنند و به ما اینگونه خطاب نمی کنند، در حالی که ما هر دو از شجره پیغمبر (ص) هستیم. مأمون از نسل عباس، عموی پیامبربود. امام رضا(ع) جواب فرمودند که این را از خود مردم سؤال کنید که چرا ما را یا ابن رسول الله(ص) خطاب می کنند و به شما نمی گویند. مأمون اصرار کرد که جواب آن را از شما می خواهم بشنوم. امام رضا در یک کلام فرمودند به دلیل "پسران ما" در آیه مباهله است. در این آیه خداوند امام حسن(ع) و امام حسین(ع) را به عنوان فرزندان رسول خدا(ص) معرفی کرده و از این نظر هم مردم ما را فرزندان رسول خدا می دانند، اما آیه (61 سوره آل عمران )و  کلمه پسران ما در شأن شما نازل نشده است."

مأمون در پاسخ شبهه ای مطرح کرد و در پاسخ امام رضا(ع) گفت: نساءنا یعنی زنان ما و پیغمبر اکرم از زنان خودشان کسی را نبردند، بلکه تنها بانویی که در داستان مباهله حضور دارند، حضرت زهرا(س)، دختر ایشان است." مأمون با این شبهه می خواست بگوید که در این آیه مجاز به کار رفته، همچنان که "زنان ما" مجازاً وارد شده و حضرت فاطمه زهرا(س) به عنوان تک دختر ایشان، در مباهله حضور دارند. بنابراین امام حسن(ع) و امام حسین(ع) فرزندان رسول خدا نیستند و به صورت مجاز اطلاق پسر و فرزند شده است! 

 امام در جواب مأمون فرمودند: این استدلال شما در صورتی صحیح است که کلمه " انفسنا/ جان ما " به دنبال آن نیامده بود. کلمه " انفسنا/ جان ما " دلالت بر این دارد، که امام علی(ع) نفس پیامبر(ص) است. حضرت فاطمه زهرا(س) هم همسر امام علی(ع) هستند و اطلاق "زنان ما" به اعتبار امام علی(ع) صحیح است و چون ایشان نفس پیامبر هستند. بنابراین کلمه زنان مجاز نیست و حقیقت است. کلمه پسران هم مجاز نیست و حقیقت است. مأمون وقتی این جواب امام رضا(ع) را شنید سر تسلیم فرود آورد و تصدیق کرد شایسته است که ائمه(ع) را فرزندان رسول خدا(ص) بخوانند.