آیین های محرم و عاشورا در ملل مختلف(14)

در این برنامه با یکی از پرشورترین آیین های محرم و عاشورا تحت عنوان تعزیه آشنا می شویم.

با سلام به یکایک شما دوستان و علاقمندان مجموعه برنامه «آیین های محرم و عاشورا در میان ملل مختلف» برنامه امروز را به معرفی مراسم سنتی«تعزیه یا شبیه خوانی» اختصاص داده ایم.

تعزیه و تعزیت، هم به معنای تسلیت گفتن به یک داغدار است، هم به معنای اجرای نوعی نمایش مذهبی به یاد واقعه عاشورا که «شبیه خوانی» هم گفته می شود.

تعزیه یا شبیه خوانی، نمایشی آیینی، منظوم و موسیقیایی است که از دل عزاداری های شیعیان ایران بر می آید و اعتقادات دینی ساکنان سرزمین بزرگ ایران را بازنمایی می کند.

تعزیه از مهم ترین، پرشورترین و پرجاذبه ترین مراسم سنتی و مذهبی و در عین حال کامل ترین گونه نمایش سنتی و مردمی ایران است که در دو ماه محرم و صفر در اغلب نقاط ایران برگزار می شود تا وقایع کربلا را به گونه ای عینی جلوه گر سازد.

تاثیرگذاری عاطفی و نیز روحیه ظلم ستیزی که در پی دیدن نمایش های تعزیه در افراد ایجاد می شود، از نقاط قوت و مثبت این نمایش مذهبی است. به همین دلیل این نوع نمایش در ایران پس از انقلاب اسلامی، رواج و توسعه یافته و همراه با آن، تحولاتی هم در سبک اجرا و هم در محتوای اشعار پدید آمده است.

در تعزیه سه رکن کلام، موسیقی و حرکت اهمیت بسیار دارند. کاربرد زبان شعر و موسیقی در بیان داستان و هماهنگی بیان شعر و موسیقی با حرکت نمایشی در تعزیه، برجسته ترین نقش و وظیفه را ایفا می کند. کلام در تعزیه وزن دارد. آهنگین و منظوم است. زبان منظومه های تعزیه، زبانی زنده و سالم و رسا و گویا و نزدیک به زبان رایج عامه ی مردم کوچه بازار است. تعزیه سازان و تعزیه نامه نویسان با آمیزش دو زبان ادیبانه ی فارسی و زبان ساده ی عامه ی مردم و به کارگیری واژه ها و اصطلاح ها و کنایه های رایج میان مردم توانسته اند اندیشه ها و مفاهیمی را که در فرهنگ مذهب شهادت وجود داشت به شکل روشن و فهم پذیر و گیرا بیان کنند. تعزیه با زبان و بیانی روایت می شود که همه ی مردم به میزان خود و معرفتی که دارند از آن درک معنا می کنند و هیچ راز و رمزی از تعزیه خوانی برای مردم کوچه و بازار پوشیده نمی ماند.

نماد و نشانه های تعزیه در لباس و ابزار نیز تجلی پیدا می کند و شخصیت ها بر مبنای جایگاه و اعتبار خود از آنها استفاده می کنند. رنگ ها در شبیه سازی ها و در مجالس تعزیه، برای نمایش و تجسم حق و باطل و مشخص کردن اولیا(موافق‌خوانان)،که نقش امامان و معصومین (ع) و یاران آنها را ایفا می‌کنند و اشقیا (مخالف‌خوانان) بسیار گویا و نمادین به کار گرفته می شوند. رنگ ها معرف روحیات و کردار اشخاص تعزیه هستند و این ترکیب پر معنی رنگ، از عَلَم گرفته تا خیمه گاه و لباسها وجود دارد. در مجالس تعزیه رنگ سرخ تجسم شقاوت، خون و خونریزی است و در مقابل، رنگ سبز نماد قداست و جبهه اولیاست. در واقع دو رنگ سرخ و سبز نمایانگر دو اندیشه متفاوت هستند. دو رنگ سفید و سیاه نیز در کنار سرخ و سبز نمود کامل تری از رنگ ها را به نمایش می گذارند. اسب اولیا، سفید رنگ و اسب اشقیا سیاه تجسم می شود تا به مخاطب تلقین کند که سیاه دلی اشقیا به حیوان نیز اثر بخشیده است.

                                                                                                    در محل تعزیه جایگاه مخصوص وجود ندارد. فضای اجرا، جائی است به نام «میدان تعزیه خوانی» یا «تکیه»که هر انسانی از هر طبقه و با هر پایگاه اجتماعی می آید و هر جا خواست می نشیند. تمایزی بین تماشاگران وجود ندارد و همه تماشاگران برابرند. تعزیه خوانان با تماشاگران حرف می زنند و در بین آنها می نشینند و در واقع تماشاگر هم جزو اجزای تشکیل دهنده نمایش تعزیه به حساب می آید. لذا تماشاگر با صحنه ارتباط بهتری برقرار می کند و بین تعزیه خوانان و تماشاگران در همه لحظات تعزیه ارتباط روحی، عاطفی برقرار است.

تعزیه‌گردان (معین البکاء) کسی است که پس از تجریبات فراوان در زمینه تعزیه‌خوانی، و بازی کردن نقش‌های گوناگون اولیا و اشقیا، سرانجام سرپرستی اجرای تعزیه را بر عهده گرفته است تا تجربیات چندین ساله‌ خود را در اختیار سایر شبیه‌خوانان قرار ‌دهد.از جمله قوانین اجرای تعزیه فاصله گرفتن شبیه‌خوانان از نقش است. قانونی که شاید در بازیگری، عکس آن وجود دارد. تعزیه‌خوان همواره باید بداند که قرار گرفتن او در جایگاه اولیا و معصومین(ع) غیرممکن است و به همین دلیل اصطلاح شبیه به او تعلق می‌گیرد. بدیهی است که مخالف‌خوانان نیز با وجود آنکه شبیه دشمنان اسلام و سپاه کفر را ایفا می‌کنند، عشق و ارادت به امام حسین (ع) و سایر اولیا در قلب‌شان موج می‌زند. اشک ریختن شمر در حین اجرای مراسم تعزیه و اعتراف به رذایل خود و برشمردن فضایل امام حسین (ع)، از جمله مواردی است که این مسئله را آشکار می‌کند.

 در اغلب مناطق ایران  به وِیژه در استان‌ های آذربایجان شرقی و غربی ،اردبیل مناطق مرکزی ایران ،در ایام تاسوعا و عاشورا ده‌ ها گروه شبیه‌ گردانی در تمامی روستاها و شهرها، صحنه ‌های غم بار کربلا را با زبان نظم و نثر به زیبایی هر چه تما‌متر برای عزاداران ارائه می دهند. مناسب است بدانید هنر نمایشی آیین تعزیه ایران در سال ۱۳۸۹ در فهرست میراث معنوی سازمان جهانی یونسکو ثبت شده است.