آیین های محرم و عاشورا در ملل مختلف(15)

در این برنامه در ادامه برنامه قبل از انواع تعزیه با شما سخن گفته ایم.

با سلام به یکایک شما دوستان و علاقمندان مجموعه برنامه «آیین های محرم و عاشورا در میان ملل مختلف» در برنامه امروز نیز در ادامه برنامه قبل با  مراسم سنتی «تعزیه یا شبیه خوانی» بیشتر آشنا می شویم.

محتوا و درونمایه‌ مجالس تعزیه، بیشتر به ذکر مصائب امام حسین(ع) و خانواده و یاران ایشان، و معصومین دیگر اختصاص دارد. البته برخی نیز تعزیه را مراسمی برای 365 روز سال برشمرده‌اند. چراکه در میان مجالس تعزیه، وقایع گوناگون تاریخ تشیع به تصویر کشیده شده است. از مجلس شهادت حضرت مسلم(ع) تا مجالس ایام محرم، و مجالس شهادت معصومینی چون امام موسی کاظم (ع) و امام رضا (ع)، وفات حضرت معصومه(س) و ... حتی در میان این مجالس، در مواردی وقایع تاریخی‌ چون واقعه غدیر نیز با آنکه با محتوای سوگواره‌ای تعزیه همخوانی کمتری دارد، به چشم می‌خورد.

تعزیه‌خوانان معتقدند که تعزیه‌خوانی را باید پله‌پله آموخت و نمی‌شود ره صدساله را یک‌شبه طی کرد. به باور استادان این هنر، هرکسی نمی‌تواند تعزیه‌خوان شود، بلکه باید جوهره اصل تعزیه را داشته باشد. یعنی علاوه‌ بر صدای خوب باید در خواندن بی‌پروا بوده، ترسو نباشد. در جنگ بی پروا باشد و وقتی یکی از اشقیا (مخالف خوان ها)برای بازی جنگ به مقابلش می‌آید، نترسد و در مقابل جمع صدایش را بتواند رها ‌کند. استادان هنرهای آیینی سنتی معتقدند که موافق‌خوان‌ها تعزیه‌خوانانی‌اند که صدای خوبی داشته و می‌توانند در ردیف‌های موسیقی اجرای برنامه کنند.

در گذشته بیشتر کسانی که وارد تعزیه می‌شدند، ریشه‌ای در تعزیه داشتند. پدر یا پدربزرگ یا برادرشان تعزیه‌خوان بودند. یا حتی در محله‌ای زندگی می‌کردند که یک گروه تعزیه‌خوان ثابت در آن محل زندگی می‌کردند و استادان تعزیه به عنوان معین‌البکاء یا میرزا به هیئت‌ ها می‌رفته و استعدادیابی می‌کردند و کسی را که صدایش خوب بود، اجازه می‌گرفتند و به تعزیه می‌آوردند.

تعزیه‌خوانی بر اساس یک سلسله‌مراتب است. کسانی که وارد تعزیه می‌شوند، از کودکی در نقش بچه‌خوان آغاز می‌کنند.بتدریج نقش های بزرگتر را اجرا می کنند تا  وارد دوره شهادت‌خوانی ‌شوند. بعد از اینکه یک تعزیه‌خوان دوره شهادت‌خوانی را به پایان برساند، دیگر محاسنش سفید شده و می‌تواند امام‌خوان باشد. کسی که در رأس شهادت‌خوانی قرار می‌گیرد، هم امام‌خوانی می‌کند و هم عباس‌خوانی. آخرین مرحله امام‌خوانی است که در آن باید از یک سنی گذشت تا به این مرحله رسید. در این سن صدا کمی ضعیف‌تر می‌شود و سوز بیشتری دارد.

تعزیه از درون سوگواری‌های مذهبی برآمده و خود نیز جزئی از سوگواری به‌شمار می‌رود. اما رفته‌رفته با پیمودن مسیر تکاملی، انواع تعزیه‌ها به وجود آمد که شامل تعزیه دوره، تعزیه زنانه و تعزیه مضحک است.تعزیه دوره عبارت است از نمایش چندین دستگاه تعزیه (هر تعزیه کامل را یک دستگاه یا مجلس گویند) به گونه‌ای همزمان، به طوری که چندین گروه تعزیه‌خوان در یک محل یا محل‌های مختلف، آن را می‌خوانند. شیوه کار به این صورت است که گروه نخست پس از پایان بخشیدن به کار خود در محل نخست، به محل دوم می‌رود و در آن‌جا همان دستگاه را تکرار می‌کند و دسته دوم جای گروه اول را گرفته، دستگاه دیگری را به نمایش درمی‌آورد و این چرخه با چندین گروه ، دستگاه تعزیه را به صورت همزمان به نمایش درمی‌آورند. در برخی جاها تعزیه دوره را در میدانی گرد و پر از تماشاگر بازی می‌کردند.

تعزیه زنانه نمایش تعزیه‌ای است که روزگاری به وسیله زنان و برای تماشاگران زن، معمولاً در دنباله مجالس روضه‌خوانی اجرا می‌شد و تنها به صورت کاری تفننی بر جا ماند و عمومیت و توسعه نیافت. بازیگران شبیه‌خوان‌ها زنانی بودند که پیش از آن در مجلس‌های زنانه روضه می‌خواندند یا پای چنین مجالسی راه و رسم بازیگری را آموخته بودند. آن‌ها نقش مردان مجالس مختلف را نیز خود بازی می‌کردند. داستان این تعزیه‌ها مثل مضامین تعزیه معمولی بود، با این تفاوت که قهرمان‌های اصلی اش را بیشتر زنان تشکیل می‌دادند. تعزیه زنانه تا دوره قاجار گاه‌گاه در خانه‌های اشرافیان بازی می‌شد و رفته‌رفته تا اواخر این دوره از میان رفت.

تعزیه مضحک، تعزیه‌ای شاد با مایه‌هایی سرشار از طنز، کنایه، لعن و نفرین است . افراد در این تعزیه به تمسخر دین‌ستیزان و کسانی می‌پردازند که به حضرت محمد (ص) و امامان شیعه و خاندان آن‌ها ستم یا بی‌ادبی کرده‌اند. اگر اولیاخوانی در این تعزیه‌ها نقش داشته باشد، حضورش چه در گفتار و چه در رفتار توأم با وقار و متانت است، در حالی که دیگران هر یک به جای خود با بازی‌ها و حرکت‌هایی مضحک و خنده‌آور ظاهر می‌شوند و شادی می‌آفرینند. این نوع تعزیه‌ها معمولاً روزهای جمعه و اعیاد مذهبی و برای شاد کردن مردم اجرا می‌شد و امروزه رواج ندارد.

هنر تعزیه، در طول زمان تغییراتى را به خود دیده است اما هنوز هم جزو اصیل‌ترین و پرسابقه‌ترین هنرهاى ایرانى و اسلامى‌ مردمان این سرزمین است و در شمالی ترین تا جنوبی ترین مناطق ایران، در ایام محرم، تعزیه برگزار مى‌شود.

هر سال یکی از بزرگ‌ترین تعزیه‌خوانی های سنتی ایران در حسینیه حضرت ابوالفضل(ع) قودجان خوانسار از روز اربعین حسینی و از 22 تا 28 صفر برگزار می‌شود. در این محل 18 نوع تعزیه از وقایع عاشورا از جمله، انواع تعزیه عاشورا، تعزیه مسلم، تعزیه علی اکبر، تعزیه حر، تعزیه قاسم و تعزیه حضرت عباس خوانده می‌شود و هزاران نفر برای تماشای این تعزیه‌خوانی به این روستا سفر می‌کنند.

 ولایت اردبیل نیز در شبیه گردانی جایگاه خاصی دارد. گروه های کثیری از عاشقان اهل بیت (ع) همزمان با روز دهم ماه محرم و روز عاشورا در نقاط مختلف استان اردبیل با برپایی آیین ‌های شبیه ‌خوانی فجایع خونبار دشت کربلا را برای عزاداران و عاشقان مکتب حسینی ترسیم می ‌کنند. این آئین‌ سنتی روز عاشورا در اردبیل در میادین و یا مقابل مساجد و تکایا در سه نوبت سپیده ‌دم، ظهر و شامگاه عاشورا با شکوهی خاص و وصف ناشدنی اجرا می‌ شود.

مراسم شبیه گردانی درولایت اردبیل که خاص این خطه و منطقه است به دو نوع ثابت و سیار به اجرا درمی‌ آید و در عزاداری‌ روز عاشورا گروه ‌های شبیه گردانی سیار سوار بر اسب با عبور از خیابان ‌ها و معابر شهری یا روستایی صحنه‌ های کربلا را روایت می‌ کنند و گروه های ثابت نیز با به تصویر کشیدن وقایع روز عاشورا در صحنه کربلا عاشقان و رهروان حقیقی مکتب حسینی را از این واقعه آگاه می سازند. یکی از چهره های برتر و مشهور شبیه گردانی در اردبیل در گذشته شخصی به نام مش جبار(عالاقاپونون جباری) یا جبار فیاض بوده است. این شخص در شبیه گردانی و تعزیه گردانی صاحب سبک خاص بوده و دائم شگردهای خاصی به کار می برده است بطوری که وی را می توان یکی از شبیه خوانان قدر و به نوعی مفاخران سنت تاریخی و دیرینه شبیه گردانی استان اردبیل دانست.

تعزیه بزرگ در روستای صحرارود فسا در استان فارس با قدمت بیش از ۲۵۰ سال نیز یکی از تاثیرگذارترین تعزیه‌های ایران محسوب می‌شود. در این آیین بزرگ مذهبی حدود ۱۲۰ نفر در فضایی به متراژ ۱۰ هزار متر نقش‌آفرینی می‌ کنند. این تعزیه در سال ۹۱ ثبت ملی و مذهبی شده و سالانه بیش از ۵۰ هزار نفر برای دیدن آن گرد هم می ‌آیند.

اگر تعزیه به صورت صحیح و با حفظ موازین و شئون معصومین انجام شود، بسیار تاثیرگذار است و وسیله ای ارزشمند برای انتقال فرهنگ دینی به نسل های آینده به شمار می آید. چنانکه مراجع عظام تقلید نیز در مورد تعزیه خوانی نظر داده اند که تعزیه و شبیه خوانى اگر مشتمل بر حرام نباشد و موجب وهن مذهب نشود، اشکال ندارد. تعزیه، میراث فرهنگى آئینى ماست. تعزیه‌خوان‌ها نیز هر سال خود را براى این نمایش آماده مى‌کنند تا این میراث زنده بماند و نسل‌هاى بعد نیز از آن بهره ببرند.

******************************