نگاهی به نقش افغانستان در تولید و قاچاق مواد مخدر

*در بحث های منطقه ای مواد مخدر و ضرورت برخورد با قاچاقچیان، غالباً به این مسئله از زاویه مشکلی که صرفاً مربوط به افغانستان است نگریسته می شود. اما این سئوال مطرح است که سهم افغانستان از تجارت جهانی مواد مخدر چقدر است؟ آیا در صورت کاهش تولید مواد مخدر در افغانستان، بحران قاچاق مواد مخدر به پایان خواهد رسید؟

برای یافتن پاسخ این پرسش لازم است به بررسی جریان پیچیده تجارت جهانی مواد مخدر بپردازیم.

شبکه های جنائی سازمان یافته بین المللی در سال 2009 از طریق فعالیتهای خود در تمامی زمینه ها، حدود 870 میلیارد دلار یعنی یک و نیم درصد تولید ناخالص جهان و 7% صادرات جهانی کالا، درآمد داشته اند.320 میلیارد دلار از این درآمد از محل قاچاق مواد مخدر بوده که حدود 70 میلیارد دلار آن مربوط به قاچاق هروئین است. ارزش صادرات هروئین برای قاچاقچیان افغانستان از مرزهای آن کشور با همسایگانش، حدود کیلوئی 3800 دلار تخمین زده می شود. این رقم مربوط به هروئین خالص است که در اروپا با خلوص حدود 30% به میزان هر گرم 70 دلار به فروش میرسد. یعنی سودی بیش از 50 برابر از مرز افغاستان تا اروپا.

البته دراین مسیر؛ باندهای فعال در کشورهای محل ترانزیت قاچاقمواد مخدر نیز سود سرشاری می برند و مشکلات بسیاری برای کشورهای ترانزیت ایجاد می کنند. بنابراین حتی با فرض کاهش تولید تریاک در افغانستان در کوتاه مدت، معضل اعتیاد در جهان حل نخواهد شد.البته شاید بشود گفت که با کاهش سود تولید و قاچاق مواد مخدر، کشت تریاک در افغانستان در مناطقی کمتری انجام خواهد شد اما نابود نمی شود، زیرا هنوز پای منافع زیادی در میان است.

"رنگین دادفر سپنتا"، مشار امنیت ملی افغانستان معتقد است در برخورد جهانی با مواد مخدر اکثراً به علت ها و ابعاد آن پرداخته نشده است و به این مسئله تا حد یک مشکل مربوط به افغانستان نگریسته می شود، در حالی که مشکل مواد مخدر، مشکل یک سیستم پیچیده و شبکه گسترده ای است که مردم افغانستان نیز قربانی آن هستند. مشاور امنیت ملی افغانستان در سخنانی در کنفرانس بین المللی مسوولین عالی امور امنیتی که اخیراً در شهر سوچی فدراسیون روسیه برگزار شد، تصریح کرد که مبارزه با مواد مخدر بدون در نظر گرفتن حلقه های سیستم عرضه مواد مخدر به پیروزی نمی رسد. جامعه بین المللی همان گونه که تأمین امنیت و نابودی تروریسم را در منطقه باید جدی بگیرد، با قاچاق و مصرف مواد مخدر در کشور های گوناگون نیز باید مبارزه کند. معنای دیگر این سخن، آن است که تولید مواد مخدر در افغانستان یک جاده یک طرفه نیست و در این جریان، عناصر و عوامل دیگری هم نقش دارند. از جمله این عوامل تامین مواد شیمیایی است که در آزمایشگاه های مخفی برای تبدیل تریاک به هروئین مورد استفاده قرار می گیرد و این کار توسط مافیای مواد مخدر انجام می شود. 

به گفته، «ماری آن منیر» مسئول هماهنگ کننده میثاق پاریس در دفتر مقابله با موادمخدر و جرم سازمان ملل متحد، تولید مواد مخدر در افغانستان در سال 2017 نسبت به سال قبل، 78 درصد رشد داشته است. این مقام سازمان ملل در نشست اخیر گروه کارشناسی همکاری های مرزی، در چارچوب ابتکار میثاق پاریس که با حضور هیات های نمایندگی بیش از 30 کشور و سازمان‌های منطقه‌ای و بین‌المللی در تهران برگزار شد، افزایش کشت مواد مخدر در افغانستان را زنگ خطری برای جهان دانست."آن منیر" با بیان اینکه این موضوع تهدیدات امنیتی و سلامتی برای جامعه ایجاد می کند گفت، باند های بزرگ مواد مخدر در جهان وجود دارند که فراتر از مرزها عمل می کنند و مرتکب جرایم سازمان یافته در اشکال مختلف می شوند. در سال 2016 نیز کشت جهانی تریاک در مقایسه با سال 2015/ یک سوم افزایش یافت که این افزایش در درجه اول به دلیل تولید بیشتر خشخاش در افغانستان بود. درحال حاضر طیف موادی که در بازار جهانی مواد مخدر در دسترس است به طور قابل‌ملاحظه‌ای گسترش یافته است. مواد روان‌گردان جدید نیز هم‌چنان در حال تحول هستند، به گونه‌ای که تعداد و نوع مواد گزارش شده تا سال 2015، تقریباً دو برابر شد و از تعداد 260 در سال 2012 به تعداد 483 در سال 2015 رسید.

"یوری فدوتوف"، مدیر اجرائی دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد، می گوید که سند نهایی اجلاس ویژه مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سال 2016 شامل بیش از 100 توصیه عینی برای کاهش تقاضا و عرضه مواد مخدر است، اما مشکلات و نگرانی ها همچنان پا برجاست و گفته می شود به تلاش زیادی نیاز است تا بتوان با آسیب‌های فراوان ناشی از مصرف مواد مخدر بر سلامت، توسعه، صلح و امنیت در تمام مناطق دنیا مقابله کرد. سئوال مهم این است که چرا با این‌همه تلاش‌ها و مخارج هنگفت در زمینه مبارزه با مواد مخدر، نه‌ تنها کاهشی در تولید و قاچاق آن دیده نمی‌شود، بلکه گزارش‌ها از افزایش 43 درصدی آن درسال جاری خبرداده اند؟ آیا دولت افغانستان طی چند سال اخیر، استراتژی مشخصی برای مقابله با تولید و قاچاق مواد مخدر داشته است؟ اگر داشته پس چه عواملی سبب شده  برنامه‌های مبارزاتی دولت علیه کشت و قاچاق مواد مخدر با شکست مواجه شود؟

وضعیت کنونی و مشکلات ناشی از تولید و قاچاق مواد مخدر، پاسخ این پرسش را تا حدودی مشخص می کند. به نظر می رسد در افغانستان مکانیسم دقیق و مشخصی برای مبارزه با تولید و قاچاق مواد مخدر وجود ندارد و یا انکه قابل اجرا نبوده است. شاید به همین دلیل دولت نتوانسته است مسئله مبارزه با مواد مخدر را در برنامه‌های اصلی سالانه خود پی گیری کند و مبارزه با مواد مخدر، عملا تاثیری در بازدارندگی آن نداشته است. این درشرایطی است که آمریکا و هم‌پیمانان واشنگتن پس از حادثه 11سپتامبر به بهانه مبارزه با تروریسم و نابودی مواد مخدر وارد افغانستان شدند. ابتدا موضوع مبارزه با مواد مخدر به عنوان یکی از اهداف اصلی حمله آمریکا به افغانستان اعلام شد، اما بعدها دخالت پنهان نظامیان انگلیس و آمریکا در توسعه کشت کشتزارهای تریاک آشکار شد.

واقعیت این است که افزایش تولید مواد مخدر در افغانستان یک پدیده اتفاقی نیست و همواره از حمایت آمریکا و برخی کشورهای اروپایی برخوردار بوده است، زیرا سود و منافع سرشار قاچاق مواد مخدر برای مقامات آمریکا و انگلیس بسیار جذاب است. روزنامه انگلیسی «ایندیپندنت» در گزارشی در این زمینه می نویسد درآمدهای حاصل از تجارت مواد مخدر افغانستان برای سایر کشورهای مرتبط با قاچاق مواد مخدر حائز اهمیت است. به همین دلیل تلاش دولت افغانستان در کار مبارزه با مواد مخدر به ثمر نرسیده و تولید و قاچاق مواد مخدر در افغانستان هر سال رو به افزایش بوده است.

سئوال  دیگر این است که سیاست های جامعه جهانی برای کاهش کشت و تجارت مواد مخدر در افغانستان بر چه اساسی بوده است؟

جامعه جهانی از سال 2002 پس از اجلاس بن، کشورهائی را برای هماهنگی اقدامات مختلف در افغانستان تعیین کرد. بریتانیا از آن زمان مسئول هماهنگی اقدامات مبارزه با مواد مخدر در افغانستان شد. در 2010، حدود 2300 هکتار و در سال 2011 حدود 3800 هکتار از مزارع کشت خشخاش توسط مقامات دولتی عمدتا در نزدیکی مراکز بخش و جاده ها نابود شد . با توجه به حدود 130000 هکتار مزارع زیر کشت خشخاش، این میزان نابودی کشتزار تریاک ناچیز بود و این مشکل با چنین اقداماتی حل نخواهد شد. مشکل اساسی فقدان امنیت، بی ثباتی سیاسی، عدم اجرای قانون، ناکارآمدی سیاست ها و فساد برخی مسئولین محلی است. از اینرو چشم انداز آینده کاهش کشت و تجارت مواد مخدر در افغانستان مشخص نیست .

از آنجا که تولید و قاچاق مواد مخدر و ناامنی وبی ثباتی سیاسی و تروریسم با هم مرتبط هستند، فقدان امنیت در افغانستان باعث افزایش کشت و قاچاق مواد مخدر شده و سود حاصل از آن نیز به ناامنی و بی ثباتی افزوده است. در مبارزه با کشت و قاچاق مواد مخدر در هر نقطه از جهان به یک سیاست واقع بینانه با در نظر گرفتن وضعیت سیاسی و امنیتی آن کشور و ایجاد حمایت اجتماعی، درآمد، شغل و اجرای قانون نیاز است. برای توقف کشت خشخاش در افغانستان نیز، هدف درازمدت باید توسعه اقتصادی بدون نیاز به سود حاصل از کشت تریاک، بازسازی زیربنایی کشور، ریشه کن کردن فساد و ایجاد صلح و امنیت در افغانستان باشد.

اما این اقدامات نیزبه تنهایی کافی نیست. نباید از نظر دور داشت که سازمانهای بین‌المللی مانند: NDCP, CICP, UNODCP   و دولتهای عضو موظند با مبارزۀ پیگیر، میزان عرضه و تقاضای مواد مخدر را به حد قابل توجهی کاهش دهند.

آیا این نهادها توانسته اند به مسئولیت های خود عمل کنند؟ در برنامه آینده  به بررسی  این موضوع خواهیم پرداخت.