فتح اندلس، طلوع تمدن اسلامی در اروپا

هنگامى که تمام اروپا اسیرِ جهل و نادانى و گرفتار جنگ و خونریزى بود، اسلام به اسپانیا رسید و شعله‏ هاى تمدّن شهرنشینى و دانش در اسپانیا به دست مسلمین روشن شد.

اندلس یا شبه جزیره ایبری سرزمینی است در جنوب غربی اروپا که شامل سرزمین اسپانیا ، پرتغال و منطقه جبل الطارق است. این کشور به مدت 800 سال بخشی از تمدن‌ اسلامی را در خود جای داد و پل ارتباطی بین شرق و غرب در زمینه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی گردید.

ساکنان قدیمى اندلس از قوم ایبر(Iberians) بودند که اسم شان بر این شبه‏ جزیره اطلاق شده است.اما اقوام دیگری چون فینیقیان و پس از آنان یونانى ‏ها و سپس کارتاژى‏ ها نیز به این سرزمین آمده و در آنجا ساکن شدند. مدت طولانی نیز رومیان به این سرزمین حکومت کردند. شبه‏ جزیره‏ ایبرى، براى دولت روم بسیار ضرورى بود؛ چرا که این منطقه در سر راه اروپا و آفریقا واقع شده و محل اتصال آن دو قاره به یکدیگر بود. رومیان تا قرن پنجم میلادى بر اندلس حکومت کردند، تا اینکه گوت ها ( Goths) در قالب مهاجم، داخل شبه‏ جزیره شدند و رومیان را اخراج کردند. بدین ترتیب، اندلس در قرن ششم میلادى، به تصرف گوت درآمد. پادشاهان گوت بسیار مستبد و زورگو بودند. ظلم و ستم آنان به حدی بود که مردم را به ستوه آمده بودند. لذا به هنگام حمله مسلمانان در 714 میلادی، اکثر شهرهای مهم و بزرگ دروازه های خود را به روی این سپاه فاتح گشودند. به تعبیری برای رهایی از حاکمان فاسد خویش به عقائد و شعارهای الهام بخش مسلمانان پناه آوردند.

ورود مسلمانان به اسپانیا در سال 89 هـ.ق در مقطع حاکمیت "ولید بن عبدالملک"، خلیفه اموی بود. او شخصی را به نام "موسی بن نصیر" به حکومت شمال آفریقا که به تازگی توسط مسلمانان فتح شده بود، منصوب کرد. وی در صدد برآمد تا مناطق دیگری را نیز به تصرف در آورد و مردم آن‌را به دین اسلام دعوت نماید. بنابر این، متوجه اسپانیا گردید. "موسی بن نصیر" به یکی از فرماندهانش به نام "طارق بن زیاد" دستور داد تا اسپانیا را فتح کنند. وی نیز با سپاه اندکى از مردان جنگى، با کشتی از تنگه‏ ى جبل طارق گذشتند و در ۲۱ شوال سال 92 هجری در محلى که هنوز به نام وى معروف است، پیاده گردیدند. آنان در مدت 4 سال کل منطقه اندلس را فتح کردند.

هنگامیکه طارق پا به اسپانیا گذاشت، اروپا در گرداب تفتیش عقاید و مخالفت با علم غوطه‏ ور بود. کلیسا در قرون وسطی به تفتیش عقاید و تفحص در باورها و ایمان مردم می پرداخت. بسیاری از مردم خصوصاً دانشمندان در دادگاه‌های تفتیش عقاید متهم به ارتداد، شرک و جادوگری متهم می‌شدند. این افراد ابتدا محکوم به تحمل شکنجه و نهایتا اعدام به صورت‌های بسیار غیر انسانی می‌گشتند. با ورود مسلمانان سرنوشت این منطقه تغییر اساسی کرد.

مسلمانان پس از فتح اندلس، آزادی مسیحیان و یهودیان اهل این سرزمین را تضمین کردند و با گرفتن جزیه و خراج اسلامی، آن ها را در پناه خود در آوردند  رفتار اسلامی و نیک مسلمانان با مسیحیان به گونه ای بود که آنان در طول حکومت مسلمانان بیش از هر زمان دیگری آزادی و امنیت داشتند. آنان اختیار اموال، معابدشان محفوظ بود و جز در موارد تخلف از قوانین اسلامی در محکمه های ویژه ای، مطابق قوانین خودشان محاکمه می شدند. این آزادی مذهبی مسیحیان را به مسلمانان نزدیک ساخت به نحوی که ازدواج میان مردان جامعه اسلامی با زنان مسیحی امر رایجی بود. فراتر از آن برخی مسیحیان نام های اسلامی برای خود برگزیدند و در پاره ای مراسم به همسایگان مسلمان خود اقتدا کردند. این پیروی البته با اختیار کامل بوده است. مسلمانان اندلس با یهودیان نیز با مسالمت رفتار می کردند. هنگامی که کشتار یهودیان بر برخی از نواحی اروپا آغاز شد، عده ای از آنان به اندلس پناهنده شدند، و مسلمانان با آغوش باز از آنان حمایت و امنیتشان را تأمین کردند.

با دنبال فتح اندلس هنر و فرهنگ در این منطقه شکوفا شد. بنا به گفته هنری لوکاس (Henry Stephen Lucas) نویسنده معروف کتاب تاریخ تمدن (A Short History of Civlization) دستاوردهای والای مسلمانان در اسپانیا برای فرهنگ اروپا از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است. پس از گشوده شدن دروازه های اسپانیا بر روی مسلمانان، فرمانروایان مسلمان، این منطقه را با فرهنگ، معارف و اندیشه اسلامی مأنوس کردند. با پذیرش ارزش ها و  سنت های اسلامی، زندگی مردم بسرعت دگرگون شد. بطوریکه شهرهای قرطبه (Córdoba)، طلیطله (Toledo) و غرناطه (Granada) به مراکز شکوفایی علمی، فرهنگی و هنری تبدیل و معارف اسلامی از این نقاط به سرزمین های اروپایی مسیحی به خصوص فرانسه و آلمان صادر شد.

نهضت علمى اى که با ورود اسلام به اندلس پدید آمده بود، با شکوفا کردن استعدادهاى مردم، اندیشمندان بنامى چون ابن رشد، ابن عربى، ابن سید بطلمیوسى، حیان بن خلف قرطبى، عبدالحمید بن عبدون اندلسى و... را به یادگار گذاشت. در کتابخانه قرطبه (Córdoba)، چهارصد هزار کتاب وجود داشت و این حجم در اندلس اسلامی در شرایطی بود که بزرگ ترین کتاب خانه های اروپای مسیحی پیش از قرن دوازدهم، بیش از چند صد کتاب نداشته اند.

اسلام در اندلس، منشا پیشرفت ها، شکوفایی ، شکل گیری نظامات اجتماعی و پیشرفت و عمران این سرزمین شد. لذا شهرها از لحاظ وسعت، ذخایر عمومی و امور ارتباطی بسرعت ترقی کردند. با توسعه فعالیت‏هاى اقتصادى در بخش‏هاى گوناگون صنعت، ریسندگى و بافندگى نیز از رشد چشم‏گیرى برخوردار شد. نساجی غرناطه (Granada) آن چنان شهرتی داشت که پارچه هایش به نقاط مختلف اروپا صادر می شد. ورود پارچه های با کیفیت عالی و تنوع پرجاذبه به بازارهای اروپا موجب شد پوشش های افراد مسیحی این قاره به جامعه های مسلمانان شباهت یابد.  شیشه گری نیز در اندلس رونق فزاینده ای داشت. عباس بن فرناس* (Abbas ibn Firnas) نخستین فردی بود که از سنگ، شیشه تهیه کرد. وی که اهل قرطبه بود در قرن نهم هجری، عینک و دماسنجی با مکانیسم پیچیده و یک دستگاه پرواز اختراع کرد .

مسلمانان با انتقال شیوه ای نوین کشاورزی، زندگی روستایی این سرزمین را متحول کردند. محمد بن عوام معروف به ابن عوام (Ibn al-`Awwam) قریب به 600 گیاه را در کتاب الفلاحه ی (Book on Agriculture)خود مورد مطالعه و بررسی قرار داد. ارزش این کتاب غالبا در نظریات جدیدی است که درباره انواع خاک ها، کودها، پیوندها، بیماری گیاهان و کیفیت درمان آنها، چگونگی نگهداری میوه به ویژه روش کنسروسازی میوه ها مطالب جالب و یافته های جدید دارد.

گذشته از این اروپاییان در توسعه کشاورزی و فنون زراعت از ابتکارهای مسلمانان اندلس بهره بردند و گیاهانی چون کتان، شاهدانه و زغفران از این ناحیه، راهی اروپا شد و کشت آنها رواج یافت. رونق کشاورزی بر بازرگانی اثر گذاشت و بنادر مالاگا (Málaga)) یا مالقه و آلمریا (Almería)) به مراکز پر جنب و جوش صدور کالاهای تجاری، تبدیل شد. کالاهای ساخته شده اسپانیایی به سایر بخش های اروپا صادر می شد و برخی اجناس و اقلام اندلس، حتی در بازارهای مکه، بغداد و دمشق به چشم می خورد.
 

وجود بناهای عظیم در اندلس نیز حاکی از قدرت و ذوق و ابتکار مسلمانان بود. ستون های عظیم، طاق های هلالی، مناره ها، گنبدها و تزئینات گچی، حاکی از هنر معماری مسلمانان اندلسی است. مسجد جامعه قرطبه، از آثار برجسته این  دوران است. البته بخشی از میان این مکان عبادی، پس از غلبه مسیحیان بر مسلمانان اندلس، تخریب شد، تا جای آن را کلیسای اعظم بگیرد، اما بخش وسیعی از آن تقریباً به همان وضعی که در پایان قرن نهم میلادی داشت باقی مانده است.

پژوهشگر آلمانی زیگرید هونکه (Sigrid Hunke) در کتاب خود آورده است:"اسپانیا تحقق کامل و اوج هنرنمایی اسلامی است. اگر رشدی در جهان وجود داشت، در اندلس عینیت یافت. غنی ترین رشد و توسعه و عالیترین شکوفایی درست در جایی واقع شد که هرگز یک تمدن بومی قابل اهمیت در آن رشد نکرده بود." هونکه همچنین می نویسد:" در قرطبه  کلیسای بزرگ وجود داشت که مسیحیان اجازه داشتند آن را تعمیر کنند و برای عبادت خود مورد استفاده قرار دهند در حالی که فاتحان مسلمان برای خودشان در اطراف شهر مساجد ساده ای ساخته بودند. بعد از آنکه جمعیت قرطبه رو به فزونی رفت، احداث یک مسجد جامع در این شهر که مرکز فرمانروایی بود، ضرورت یافت. بنابراین عبدالرحمان حاکم وقت، کلیسا را از مسیحیان خریداری کرد و تبدیل به مسجدی بزرگ کرد."

آنچه تاکنون گفته شد، بخش اندکی از طلوع و گسترش تمدن بزرگ اسلامی در قاره سر سبز اروپا است. اما نکته مهم و قابل توجه این است که؛ اندلس اسلامی، با تمام ابهت و شکوهی که داشت، پس ازهشتصد سال، با ترویج فساد و بی بند و باری و تباه شدن فکر و اندیشه مسلمانان، بطور کامل فرو ریخت. این ظهور و غروب اسلامی در یک کشور اروپایی در بردارنده درس ها و عبرت های فراوانی برای مسلمانان امروز می باشد. شهید مطهری، اندیشمند بزرگ تاریخ معاصر در این باره می گوید:" تاریخ بشر نشان می دهد که هر گاه قدرت های حاکم می خواهند جامعه ای را تحت سلطه خود قرار دهند و آن را استثمار کنند، تلاش می کنند تا روح جامعه را فاسد کنند و برای این منظور تسهیلات شهوت رانی را برای مردم مهیا می کنند و آن ها را به شهوت رانی ترغیب می کنند. نمونه عبرت انگیزی از این شیوه زشت، فاجعه ای بود که در اسپانیای مسلمان برای مسلمانان اتفاق افتاد. مسیحیان برای خارج کردن اسپانیا از دست مسلمانان ، از همین راه واردعمل شدند. ... و به این ترتیب توانستند عزم، اراده، نیرو ، شجاعت، ایمان و پاکی روح مسلمین را از میان بردارند آن ها را به آدم هایی زبون، ضعیف، شهوت ران ، شراب خوار و زن باره مبدل کنند و پرواضح است که غلبه و پیروزی بر چنین مردمی کار دشواری نیست. "

--------------------------------

*عباس بن فرناس دانشمند، فیلسوف، مخترع، فیزیکدان و شاعر معروف عرب است که نامش در تاریخ به عنوان نخستین مخترع هواپیما ثبت گردیده است.