یادی از قربانیان فاجعۀ منا

دولت عربستان بی مسئولیتی و بی تدبیری خود را در جریان فاجعۀ منا بپذیرند یا نپذیرند ، یاد و خاطرۀ شهدای مظلوم این حادثۀ دردناک همواره در قلب و ذهن مسلمانان باقی خواهد ماند.

   عید قربان یکی از اعیاد بزرگ اسلامی است که مسلمانان با جشن و سرور به استقبال آن می روند. در این روز مبارک، زائران خانۀ خدا پس از انجام برخی اعمال حج، رسماً در منا حاجی می شوند. اما عید قربان سال 1436 ق (24 سپتامبر 2015)، روزی فاجعه آمیز و غمبار بود که امت اسلامی را عزادار کرد. در این روز، بیش از هفت هزار حاجی که عازم محل سنگ زدن به جمرات بودند، در اثر ازدحام جمعیت، فشار، تشنگی و زیر پا ماندن، خود قربانی شدند.

در روز عید قربان انبوه حاجیان از مشعرالحرام به سرزمین منا در نزدیکی مکه می آیند و از مسیرهای مختلف عازم محل رَمی (سنگ زدن) جمرات می شوند. با وجود گرمای شدید هوا، آنها با شور و معنویت فراوان و به قصد کسب رضایت خداوند، این مسیر پرازدحام و طولانی را می پیمایند. طبیعی است که در این زمان مسئولین و مأموران انتظامی سعودی باید تمام تلاش خود را به کار گیرند تا همۀ مسیرها باز باشد و شلوغی و فشار جمعیت به حداقل کاهش یابد. اما در حج سال 1436 ق (2015 م) نه تنها چنین تدابیری اندیشیده نشد، بلکه بر خلاف آن عمل شد.

    یکی از مسیرهای مهمی که حاجیان برای رسیدن به جمرات طی می کنند، خیابان 204 است. در آن سال، در حالی که انبوه مردم در حال عبور از این خیابان بودند، ناگهان این خیابان احتمالاً به منظور تأمین امنیت کاروانی از شاهزادگان سعودی، بسته می شود. به علاوه خیابان فرعی دیگری که حاجیان برای کاهش ازدحام می توانستند خود را از آن طریق نجات دهند نیز مسدود می شود و این در حالی بود که لحظه به لحظه بر تعداد حاجیان و فشار جمعیت افزوده می شد. از ساعت 9 صبح، بر اثر فشار جمعیت و گرمی هوا ، به تدریج مرگ خاموش حجاج آغاز می شود. اگرچه تعدادی از امدادگران ایرانی و غیر ایرانی با زحمت خود را به محل حادثه می رسانند و بسیاری را از مرگ نجات می دهند، اما چندی بعد با ورود مأموران امنیتی سعودی، آنها نیز از قربانگاه حجاج اخراج می شوند. نیروهای امدادی و امنیتی عربستان، مجروحین و جان باختگان را جمع آوری و بعضاً با کانتینر منتقل می کنند. در اثر عدم رسیدگی کافی، تعدادی دیگر از مجروحین، جان می دهند و دولت سعودی در کارِ شناسایی اجساد کارشکنی می کند. تاکنون که سه سال از این واقعۀ هولناک می گذرد، این دولت حاضر نشده است تا به بسیاری از سؤالات و ابهامات پاسخ گوید و حتی هویت و محل دفن تعداد زیادی از شهدای فاجعۀ منا مشخص نیست.

   البته بی تدبیری و بی لیاقتی آل سعود در ادارۀ مراسم حج، مسألۀ جدیدی نیست و طی حاکمیت این خاندان بر حجاز، حوادث تلخ و ناگوار بسیاری برای حجاج بیت الله الحرام اتفاق افتاده است. چند روز قبل از فاجعۀ منا در سال 2015، در اثر سقوط چرثقیل بزرگی در صحن مسجدالحرام، بیش از صد زائر خانۀ خدا کشته و دهها تن مجروح شدند. در سال 1990 نیز بر اثر ازدحام جمعیت و خرابی سیستم تهویۀ تونلی که به سرزمین منا ختم می شود، 1421 حاجی کشته شدند. در سالهای 1998، 2004 و 2006 ، جمعاً بیش از 700 تن از حجاج در محل رمی جمرات قربانی بی تدبیری مسئولین سعودی شدند. در سال 1987 ، مأموران سعودی بیش از 400 تن از حجاجی را در حال برگزاری مراسم وحدت مسلمانان و برائت از مشرکان بودند، وحشیانه به شهادت رساندند. همچنین در جریان دو حادثه آتش سوزی در منا در سالهای 1975 و 1997 ، صدها حاجی در آتش سوختند. از این نوع حادثه ها در جریان سفر حج که باید زائران در امنیت و آرامش، اعمال و مراسم عبادی خود را انجام دهند ، فراوان اتفاق افتاده و در واقع مکان های برگزاری مراسم حج را نمی توان امن نامید و هر زمان باید منتظر حادثۀ تلخی بود.

   آل سعود 86 سال است که بر عربستان حاکم است و بر مکه و مدینه تسلط دارد. بنا بر این، انتظار می رود که با تجربۀ برگزاری مراسم حج در طول این سالهای طولانی، به راحتی آن را مدیریت و کنترل کند و امنیت و آسایش زائران از کشورهای مختلف را فراهم کند. اما سعودی ها نشان داده اند از عهدۀ چنین کاری برنمی آیند و در عمل بی لیاقتی و بی کفایتی خود را برای برگزاری چنین مراسم مهم و پرشکوهی نشان داده اند. آنها می کوشند این بی لیاقتی خود را در پس ساخت و سازهای عظیم برای توسعۀ مسجدالحرام و مسجدالنبی (ص) و تبلیغات فراوان برای آن، پنهان کنند. اگرچه توسعه و تجهیز این مکان های مقدس، لازم و ضروری است، اما مدیریت صحیح مراسم حج و حفظ جان حجاج از آن بسیار مهم تر است. به علاوه، طرح های توسعه حرمین شریفین با پول حجاج و همراه با اسراف های فراوان صورت می گیرد و شرکت های ساختمانی داخلی و خارجی از آن سود فراوان می برند. همچنین دولت سعودی بر اساس عقاید انحرافی وهابیت، دیگر اماکن تاریخی و مقدس مکه و مدینه را نه تنها بازسازی و تعمیر نمی کند، بلکه بسیاری از آنها را که یادآور تاریخ صدر اسلام بودند، تخریب کرده است. 

    ناتوانی دولت سعودی در تأمین امنیت حجاج، در جریان فاجعۀ منا به روشنی، ثابت شد. در جریان این حادثۀ دردناک، ایران با 464 شهید، بیشترین تلفات را داشته است. این انتظار وجود داشت که همۀ دولتهایی که حجاج آنها در این واقعه قربانی شده بودند، از مسئولان سعودی توضیح بخواهند و غرامت و دیۀ حجاج خود را طلب کنند. اما ملاحظات سیاسی و بذل و بخشش های آل سعود، مانع از این کار شد تا جایی که سعودیها، حجاج را عامل به وجود آمدن این رویداد دلخراش معرفی کردند و آن را قضا و قدر الهی خواندند. با این حال، جمهوری اسلامی ایران، با تمام توان خود به دفاع از حقوق شهروندان خود شتافت و قبل از هر چیز، پیکرهای پاک اکثر حجاج خود را شناسایی و به کشور بازگرداند. از آن زمان، ایران درپی تشکیل یک کمیته حقیقت یاب و مشخص شدن میزان تقصیر و کوتاهی سعودیها در فاجعۀ منا است. چندی پیش نیز آیت الله خامنه ای رهبر انقلاب اسلامی ایران در دیدار با مسئولین حج جمهوری اسلامی ایران تأکید کردند : «فاجعۀ مسجدالحرام و منا در سال 94 ، فراموش‌ شدنی نیست؛ این موضوع باید حتماً تعقیب بشود، دنبال بشود، مجموعه و هیئت حقیقت‌یاب با حضور مدّعی اصلی - که جمهوری اسلامی است - باید تشکیل بشود، باید به مجامع بین‌المللی مراجعه بشود، از هرجایی که ممکن است باید کمک گرفته بشود تا احقاق حق بشود؛ ظلم بزرگی انجام گرفت. حقّ بزرگ حجّاج بر آن کسانی که مسلّط بر آن منطقه هستند، امنیّت آنها است؛ این مطالبه‌ی اصلی آنها است.» ایشان تأکید کردند که سازمان حج ، وزارت امور خارجه و دستگاه قضایی باید با جدیت درپی احقاق حقوق قربانیان مظلوم منا باشند.

تاکنون مسئولین ایرانی تلاشهایی را برای طرح مسئلۀ کشتار هولناک منا در مجامع بین المللی انجام داده، اما با کارشکنی سعودیها مواجه شده اند. محمد جواد لاریجانی دبیر ستاد حقوق بشر جمهوری اسلامی ایران، با اشاره به طولانی شدن روند رسیدگی به این پرونده، گفت: « بسیاری از مسائل این پرونده در بیرون از مرزهای ایران است و لذا روند رسیدگی به آن طولانی شده است؛ چراکه متأسفانه مسائل این پرونده در کشوری همچون عربستان رخ داده که سیستم قضایی بسیار نامطمئنی دارد و قابل اعتماد نیست.» خواستۀ اصلی ایران تشکیل یک کمیته حقیقت یاب بین المللی برای بررسی ماجراست. اما دولت سعودی تشکیل آن را قبول نمی کند. سید حسین نقوی حسینی، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی ایران دلیل این موضع آل سعود را چنین بیان می کند: « تشکیل کمیته حقیقت یاب مدت زیادی است که از سوی ایران مطرح شده اما عربستان زیر بار پذیرش تشکیل آن نرفته است، چرا که نمی خواهد کار به نتیجه رسیده و مشخص شود مسئولیت این فجایع با این کشور بوده و ملزم به پرداخت دیه شود.» پذیرش مسئولیت حادثه منا به معنای کوتاهی و بی لیاقتی حکومت سعودی در ادارۀ مراسم حج است. این در حالی است که برخی صاحب نظران از همان ابتدا بر اساس برخی شواهد و دلایل معتقد بودند که احتمال عمدی بودن فاجعۀ منا نیز وجود دارد.

    از نظر اسلام، حج فریضه ای مهم و بی بدیل است که باید هرچه باشکوه تر و در کمال امنیت انجام شود. اما واقعۀ دلخراش منا و قربانی شدن بیش از هفت هزار حاجی مظلوم در روز عید قربان در این مکان مقدس، برای چندمین بار نشان داد که آل سعود نمی تواند به درستی مراسم سیاسی - عبادی حج را اداره کند. به هر حال، دولت عربستان بی مسئولیتی و بی تدبیری خود را در جریان فاجعۀ منا بپذیرند یا نپذیرند، یاد و خاطرۀ شهدای مظلوم این حادثۀ دردناک همواره در قلب و ذهن مسلمانان باقی خواهد ماند.