کاپیتولاسیون چیست و چرا امام خمینی به آن اعتراض کرد؟

پارس‌تودی- قراردادهای موسوم به «کاپیتولاسیون» یا «حق قضاوت کنسولی» از جمله ابزارهای حقوقی قدرت‌های استعماری برای اعمال نفوذ در کشورها بوده‌اند.

قراردادهای موسوم به «کاپیتولاسیون» با سلب صلاحیت قضایی کشور میزبان در برابر اتباع خارجی، مصونیتی شبه‌استعماری برای بیگانگان ایجاد می‌کردند و عملاً استقلال حقوقی و سیاسی کشور میزبان را زیر سؤال می‌بردند. به گزارش پارس‌تودی، در دهه 1340 هجری شمسی، با گسترش حضور نظامی آمریکا در ایران، موضوع مصونیت قضایی مستشاران آمریکایی مطرح شد.

وزارت دفاع آمریکا در سال 1950 میلادی طرحی را برای تعیین وضعیت حقوقی سربازان خود در کشورهای عضو ناتو ارائه کرد. این طرح در ایران با حمایت سفارت آمریکا و تلاش نخست‌وزیران وقت—از علی امینی تا اسدالله علم و نهایتاً حسنعلی منصور—به‌صورت ماده واحده‌ای به مجلس شورای ملی ارائه شد.

در مهر 1342، لایحه‌ای مبهم درباره حق قضاوت کنسولی به مجلس فرستاده شد اما تصویب نشد. با روی‌کارآمدن حسنعلی منصور، لایحه کاپیتولاسیون با 74 رأی موافق در برابر 61 رأی مخالف در مجلس بیست و یکم تصویب شد؛ در حالی که برخی نمایندگان از رأی‌دادن خودداری کردند و رئیس جلسه با حذف آمار آنان، تصویب لایحه را اعلام کرد. این اقدام در حضور مأموران سفارت آمریکا در صحن مجلس صورت گرفت و واکنش‌های تندی را در پی داشت.

خبر تصویب لایحه از طریق یکی از کارمندان مجلس به یاران امام خمینی رسید. ایشان پس از اطمینان از صحت خبر، در 4 آبان 1343 سخنرانی تاریخی خود را ایراد کردند و در پیام مکتوب همان روز، این قانون را «سند بردگی ملت ایران» نامیدند. امام با لحنی بی‌پرده، آمریکا را عامل اصلی بدبختی ملت‌های اسلامی دانستند و فرمودند:

«دنیا بداند که هر گرفتاری که ملت ایران و ملل مسلمین دارند، از اجانب است. از آمریکاست... آمریکاست که به مجلس و دولت ایران فشار می‌آورد که چنین تصویب‌نامه مفتضحی را که تمام مفاخر اسلامی و ملی ما را پایمال می‌کند تصویب و اجرا کنند.»

این اعتراض نه‌تنها افکار عمومی را بیدار کرد، بلکه زمینه‌ساز دستگیری و تبعید امام در 12 آبان همان سال شد. این موضع‌گیری نقطه عطفی در شکل‌گیری گفتمان ضد استعماری انقلاب اسلامی محسوب می‌شود.

در بهمن 1357، مردم اصفهان با محاکمه یک تبعه آمریکایی که راننده‌ای را مضروب کرده بود، نخستین گام عملی در نقض قانون کاپیتولاسیون را برداشتند. این اقدام نماد بازگشت حاکمیت ملی به دست مردم بود. در نهایت، در 23 اردیبهشت 1358، قرارداد کاپیتولاسیون به‌طور رسمی لغو شد و یکی از نمادهای سلطه بیگانه از ساختار حقوقی ایران حذف گردید.

mrt