استان گلستان؛ موتور محرک صنایع دستی ایران

پارس‌تودی- استان گلستان ایران، که مدتهاست به دلیل میراث فرهنگی هفت هزار ساله خود شناخته می‌شود، در حال تبدیل شدن به یکی از پویاترین کانون‌های صنایع دستی سنتی ایران است.

استان گلستان در شمال شرقی ایران که عمدتاً با مهارت زنان هنرمند روستایی به پیش می‌رود، فرش‌ها، منسوجات، جواهرات و مصنوعات چوبی‌اش نه تنها معیشت جوامع محلی را تأمین می‌کنند، بلکه به بازارهای جهانی، از آسیای مرکزی تا اروپا نیز راه یافته‌اند. به گزارش پارس‌تودی، این استان که خانه‌ای برای اقوام مختلف، به ویژه جامعه ترکمن است، سنت‌های هنری دیرینه خود را به یکی از شناخته‌شده‌ترین برندهای فرهنگی ایران تبدیل کرده است.

امروزه گردشگران برای کشف مناظر طبیعی به این استان می‌آیند و با فرش‌هایی با نقش‌و‌نگار غنی، لباس‌های سوزن‌دوزی‌شده، گلیم‌های نمدی و منسوجات دست‌باف به خانه بازمی‌گردند. بر اساس داده‌های رسمی، این استان شمالی ایران که در جنوب شرقی دریای خزر واقع شده، در سال مالی ۱۴۰۲-۱۴۰۱ (منتهی به اسفند ۱۴۰۲) بیش از ۳.۳ میلیون دلار صادرات صنایع دستی ثبت کرده است.

اقلام صادراتی از آثار هنری چوبی و صنایع دستی سنگی تا گلیم، فرش، سوزندوزی، کالاهای چرمی، سرامیک و پارچه‌های دست‌باف را شامل می‌شود.

این محصولات به فهرست متنوعی از مقاصد از جمله ترکمنستان، ارمنستان، ازبکستان، بلغارستان، آلمان، بریتانیا، ایتالیا، یونان و امارات متحده عربی ارسال می‌شوند.

این تقاضای جهانی، نشان‌دهنده تلفیق بی‌نظیر استان از اصالت، دقت هنری و نمادگرایی فرهنگی است که در سال‌های اخیر توجه فراوانی را به خود جلب کرده است.

حدود ۷۵۰۰ صنعت‌گر در بخش صنایع دستی گلستان فعال هستند و ترکیب جمعیتی آن قابل توجه است: ۹۵ درصد از این تولیدکنندگان را زنان تشکیل می‌دهند که حدود ۷۰ درصد آنان در مناطق روستایی زندگی می‌کنند.

در روستاهای پراکنده در گرگان، آققلا، کلاله، گنبدکاووس و فراتر از آن، صنایع‌دستی بیش از یک سنت است؛ این حرفه، خط حیاتی اقتصادی برای جامعه محلی به شمار می‌آید.

کارشناسان معتقدند با تقویت برنامه‌های آموزشی، بهبود دسترسی به بازار و گسترش کانال‌های صادراتی، گلستان می‌تواند به یکی از پیشروترین قطب‌های صنایع‌دستی کشور تبدیل شود.

پایه‌های این تحول هم‌اکنون وجود دارد: دانشی کهن به قدمت قرن‌ها، هنرمندان ماهر و هویتی فرهنگی متمایز.

صنایع دستی شاخص گلستان

فرش ترکمن

مشهورترین صنعت دستی در استان گلستان که از شمال با ترکمنستان هم‌مرز است، فرش ترکمن است؛ نمادی از افتخار منطقه‌ای و مهارت استادکاری. با پیشینه‌ای که به حدود ۶۰۰۰ سال می‌رسد، این فرش‌ها با نقوش پیچیده‌ای همچون «گل ارسایی»، «گل آینه»، «گل ماری» و «گل جوال» شناخته می‌شوند.

بافت فرش منحصراً توسط زنان ترکمن انجام می‌شود که طرح‌ها و فنون آن را از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌کنند. فرش‌های بافته شده توسط طوایف تکه، آتابای و جعفر بای این استان به ویژه به دلیل کیفیت و دوام بالا شهرت دارند و طرفداران زیادی در کشورهای همسایه ایران دارند.

بافت گلیم و پلاس

پلاس، نوعی گلیم بدون پرز و تخت‌بافت، یکی دیگر از منسوجات سنتی با ریشه‌های فرهنگی عمیق است. نقوش گل‌دار تکراری آن، به ویژه طرح نمادین «گل آیدِه» (گل نه‌پر)، بازتاب‌دهنده معانی نمادین ارزشمندی در میان جوامع ترکمن است. آققلا، گنبدکاووس و کلاله قطب‌های اصلی تولید آن به شمار می‌روند.

جاجیمچه
این منسوج پشمی که توسط زنان روستای زیارت در نزدیکی گرگان بافته می‌شود، در گذشته به عنوان زیرانداز استفاده می‌شد. امروزه به ماده‌ای مُد روز برای ساخت کیف، کوسن و تزئینات خانه تبدیل شده و تطابق پذیری مدرنی را نشان می‌دهد که ریشه در سنت دارد.

شال‌های ابریشمی ترکمن
یکی از شناخته‌شده‌ترین سوغات‌های فرهنگی گلستان، شال بزرگ ابریشمی ترکمن است که به دلیل نقوش زنده و زیبایی‌شناسی سنتی خود شهرت دارد.
این شال‌ها که از نخ ابریشم باکیفیت بافته می‌شوند، هم در سطح محلی و هم بین‌المللی ارزشمند هستند.

سوزندوزی سنتی
سوزندوزی ترکمن، که توسط زنان با نخ‌های رنگ‌روشن انجام می‌شود، برای تزئین کلاه‌های کودکان، آستین‌ها، یقه‌ها و سرآستین‌های لباس زنان به کار می‌رود. طرح‌های هندسی و رنگ‌های جسورانه آن، بازتاب‌دهنده قرن‌ها تداوم فرهنگی است.

نمد مالی
نمد‌مالی در گلستان یک صنعت دستی متمایز و زن‌محور است. برخلاف بسیاری از استان‌های دیگر ایران که مردان بر این حرفه تسلط دارند، زنان ترکمن قالیچه‌های نمدی با نقش‌هایی چون «گوچه»، «عقرب زرد»، «تیرانا» و «چشم شتر» می‌آفرینند. این نقوش نمادین اغلب از اهمیت فرهنگی برخوردارند.

ابریشم‌بافی
ابریشم‌بافی با ریشه‌هایی که به دوره صفویه بازمی‌گردد، همچنان یکی از اصیل‌ترین و سودآورترین صنایع دستی استان است. جوامع محلی پیله کرم ابریشم تولید کرده و ابریشم را به حوله، شال، دستمال و لباس‌های سنتی تبدیل می‌کنند. این پارچه‌ها معمولاً با نوارها، خانه‌های مربعی و حاشیه‌های تزئینی رنگارنگ آراسته می‌شوند.

جواهرات ترکمن
در میان گردشگران داخلی و خارجی، جواهرات نقر‌های ترکمن که اغلب با عقیق قرمز تزئین می‌شود، یکی از پرطرفدارترین سوغاتی‌هاست. 

سربندها، گردنبندها، کمربندها، گوشواره‌ها، انگشترها و دست‌بندها صرفاً تزئینی نیستند؛ آن‌ها بازتاب‌دهنده هویت اجتماعی، وضعیت تأهل و سنت‌های دیرینه ترکمن هستند.

منسوجات پنبه‌ای سنتی

زنان در سراسر گلستان، پارچه‌های پنبه‌ای می‌بافند که هم برای نیازهای خانگی و هم برای مقاصد تزئینی استفاده می‌شود. این منسوجات که از نخ پنبه‌ای نرم تولید شده و در طیف وسیعی از رنگ‌ها موجود هستند، بازتاب‌دهنده خلاقیت روزمره هنرمندان روستایی هستند.

حصیربافی 

حصیربافی یا کوب‌بافی نیز یکی دیگر از صنایع دستی مهم، به ویژه در روستاهای چقر، مهترکلاته و سالیکنده است. اگرچه این هنر زمانی در آستانه افول بود، اما به لطف تلاش‌های محلی احیا شده و به صورت رسمی به عنوان بخشی از میراث فرهنگی ناملموس ایران ثبت شده است.

hk