Գիտության պատմությունն Իրանում (6)
Հուլիս 13, 2022 13:10 Asia/Tehran
«Մաթեմատիկայի պատմությունն Իրանում» գրքում կարդում ենք.«Հիմնականում մաթեմատիկայի պատմությունը,պարբերաբար կիրառական և տեսական է։Հունական շրջանից հետո հասնում ենք իրանական շրջանին:Եթե ասում եմ Իրանի ժամանակաշրջանը, չի նշանակում, որ այդ ժամանակաշրջանում մաթեմատիկոսներ չեն եղել,բայց ընդհանուր առմամբ գրեթե բոլորը իրանցի էին ու երեւի մեկ-երկու մաթեմատիկոս Եգիպտոսից»:
Իրանցի մաթեմատիկոսների կատարած հիմնական աշխատանքը բաղկացած էր երեք գլուխներից՝ թվաբանություն, հանրահաշիվ և եռանկյունաչափություն»:
Եթե ցանկանանք հիշատակել հիջրեթի 3-ից 5-րդ դարերի բոլոր մեծ մաթեմատիկոսների անունները, դժվարին աշխատանք է լինելու: Որովհետև դրանք այնքան շատ են, որ նույնիսկ առաջին կարգի հեղինակներին հատուկ գիրք է պետք՝ ներկայացնելու համար և պատմության հրաշալիքներից մեկն էլ այն է, որ նրանք բոլորը եղել են իրանցիներ և եկել են Իրանի գիտական տարբեր կենտրոններից։
Մաթեմատիկայի բնագավառում այս ընտրյալներից կարելի է համառոտ ակնարկել մի քանիսի:
«Աբուլֆաթհ Մահմուդ բեն Մոհամմադ Էսֆահանի», չորրորդ դարի մեծ թարգմանիչ և հեղինակ, « Մախրութաթ Ապոլոնիուս »-ի հեղինակը, որի լատիներեն թարգմանությունը հասանելի է,«Աբու Ջաֆար Խազան Խորասանին», ով մաթեմատիկական խնդիրների բազմաթիվ աշխատությունների և նորարարությունների հեղինակն է և հանրահաշվում Մահանիի հավասարումը լուծել է կոնական հատույթի միջոցով ,«Աբոլհասան Քուշիար Գիլի (Գիլանի)» չորրորդ դարի մեծ մաթեմատիկոս է ով մաթեմատիկայի վերաբերյալ մի քանի գրքեր է հեղինակել և «Աբ ալ-Հասան Ալի բեն Ահմեդ Նասավի Խորասանի», որը պարսկերենով գրել է մի գիրք մատեմատիկայի մասին, ապա նույն գիրքը արաբերենի թարգմանել «Ալ-Մողնի Ֆի Հեսաբ-ալ-Հենդի» անունով։ Նրա որոշ գրքեր թարգմանվել են գերմաներենի, այդ թվում՝ «Ալ-Էշբա» գիրքը։
Երրորդ դարում Խառազմիից բացի ,պետք է հիշատակել իսլամական առաջին փիլիսոփա Քոնդիին ,ով արժանի մատեմատիկոս էր և այս գիտության գրեթե բոլոր ճյուղերում նա հեղինակել էր գրքեր: Նրա աշակերտ «Ահմեդ Սարախսին» հայտնի է նաև իր աշխարհագրական և երաժշտական ստեղծագործություններով և աստղագիտական կանոններով: Նրանից հետո Մահանին շարունակել է հանրահաշիվը լրացնելու աշխատանքը և կապակցությունների մասին իր հոդվածում փորձել է հինգերորդ գրքի նախաբանում պարզաբանել կապակցությունների ընդհանուր տեսությունն ու խնդիրը : «Շաքեր Իբն Մուսայի» երեք որդիները՝ Մուհամեդը, Ահմադը և Հասանը, որոնք հայտնի էին «Բանու Մուսա» (Մուսայի որդիներ) անունով, բոլորը մաթեմատիկոսներ էին։Բացի այդ, Ահմեդը ընդունակ ֆիզիկոս էր,և գրել է աշխատություն հարթ մակերեսների և գնդաձևության չափման մասին, որը լատիներեն թարգմանել է «Կրեմոնացի Ջերարդոն»։
Իրանցի մաթեմատիկոս «Աբու ալ- Վաֆա Բոզջանին» ունի երկու գիրք, որոնցում միանգամայն պարզ է, որ նրա ուշադրության կենտրոնում են եղել մարդիկ և նրանց ապրուստը ,գրքերից մեկը հետևյալն է .«Այն ինչ երկրաչափությունից օգտակար է արհեստավորների համար» և մյուս գիրքը.«Այն ինչ օգտակար է հաշվապահների համար»: «Իրանական երկրաչափություն» անունով առաջին գիրքը թարգմանվել է պարսկերենի, իսկ երկրորդը չի թարգմանվել։
Բոզջանին ապրել է հիջրեթի չորրորդ դարում և եղել է Դար օլ-Հաքամեյի անդամ:Նրա աշխատանքները գնդաձև երկրաչափության վրա՝ գնդաձև աստղագիտության կիրառմամբ, շատ հրաշալի են: Նա հայտնաբերել է սինուսների օրենքը գնդաձև եռանկյունաչափության համար։Բոզջանին հայտնի է «Դիո ֆան տոսի» ստեղծագործությունների թարգմանությամբ, եռանկյունաչափության աշխարհին ներկայացրել է տանժանտի ֆունկցիան և 15 աստիճան հեռավորությունների համար սինուսների և կոսինուսների աղյուսակի հաշվարկը կատարել։
Աբու Սահլ Քուհին այն գիտնականներից է, ով հատուկ ուշադրություն է դարձրել աստղագիտական խնդիրներին և մաթեմատիկական հարցերին (տեխնիկական եռանկյունաչափություն)։Նա հանրահաշվի ամենանշանավոր գիտնականներից է, ով կատարել է քառակուսի եռանդամի հավասարումների մանրակրկիտ ուսումնասիրություն :
Ավիցեննային պետք է համարել այս շրջանի հանրահայատ մաթեմատիկոս։Ավիցեննան ինչպես Ֆարաբին, ավարտել է իր ժամանակի իրանական երաժշտության տեսությունը, և հենց այս երաժշտությունն է մնացել, որպես կենդանի ավանդույթ մինչև մեր օրերը:Ավիցեննան,«Գիրք ապաքինության» մեծ հավաքածուի գրքերը հատկացրել է մաթեմատիկական մեթոդներին: Նրան ավելի շատ կծանոթանաք բժշկության հետ կապված գլխում։
Աբու Բաքր Քարաջին գրել է «Ալ-Քաֆի» գիրքը թվաբանության գիտության մասին, և նա լուծել է թվաբանության գիտությունը՝ առանց երկրաչափական թվերի օգտագործման։Նա թվերի փոխարեն տառեր է գրել, իսկ նրա գիրքը գերմաներեն է թարգմանել Հոֆհայմը։
Աբու ալ- Հասան Նասավին մեծ համբավ ուներ մաթեմատիկայի, աստղագիտության, աստղագիտական կարծիքների և իր ժամանակի ընդհանուր գիտությունների մեջ։Նրա աշխատություններից է «Ալ-Մաղնա ֆի ալ-Հեսաբ ալ-Հինդի» գիրքը, որը վերլուծել է «Վեպկե»-ն։Այս գրքում բերված են գումարման և հանման, բազմապատկման և բաժանման, խորանարդ ու քառակուսի արմատների արդյունահանման հիմնական գործողությունները:Այս գրքում Նասավին օգտագործել է 10 հայտարար ունեցող կոտորակներ՝ թվերի արմատները ստանալու համար։
Մաթեմատիկայի պատմության մեկ այլ կարկառուն դեմքերից է Թիմուրի թոռ «Ալղ բեյգ» -ը։Նա թագավորել է Սամարղանդում և գիտության նկատմամբ ծայրահեղ սեր ուներ և հրատարակել է աստղագիտության մասին գիրք, որը հայտնի է, որպես «Զիջ ալղ բեյգ»։Այս գրքի առաջին մասը ներառում է ժամանակի բաժանումը, օրացույցը և գիտության հիմնական խնդիրները և գործնական կազմի քննարկման երկրորդ մասում՝ արեգակի և լուսնի խավարումների հաշվարկը, աղյուսակների դասավորությունը և դրանց կիրառման եղանակը:
9-րդ դարում «Ղիյասեդդին Ջամշիդ Քաշանին» իսլամի ամենամեծ մաթեմատիկոսն է հաշվարկների և թվերի տեսության մեջ։Նա տասնորդական կոտորակի իրական հայտնաբերողն էր և ստացավ pi թվի ճիշտ թվանշանը: Սամարղանդում Քաշանին գրել է իր մաթեմատիկական հանրագիտարանը, որը կոչվում է «Մեֆթահ ալ-Հեսաբ» և մասնակցել Գուրկանիի նոր աստղագիտական աղյուսակների պատրաստմանը։ «Վեպկե»-ն1864 թվականին Մեֆթահ ալ-Հեսաբ գիրքը ֆրանսերենի է թարգմանել ։
Նույն դարում Ալղ բեյգի սպանվելուց հետո ,Սամարղանդից մաթեմատիկոս Ալաեդդին Ալի Ղուշչին մեկնեց Ստամբուլ և իր հետ տարավ Ալղ բեյգի դպրոցի արժեքավոր գրությունները։Այս քաղաքում նա սուլթան Մուհամմադ Օսմանիին նվիրեց Մոհամմադիե գիրքը:Քաշանիի Մեֆթահ ալ-Հեսաբի հիման վրա գրված այս գրքում առաջին անգամ օգտագործվում են «բացասական» և «դրական» տերմինները։
Իրանում, Սեֆյանների շրջանի վերածնունդը մաթեմատիկայի ոլորտում համեմատաբար ծավալուն գործունեության վերջին փուլն է,բայց այս շրջանի աշխատանքների մասին դրսի աշխարհի տեղեկացվածությունը շատ քիչ է: Սեֆյան դարաշրջանը այնպիսի արվեստների փառքի գագաթնակետն էր, ինչպիսին է՝ ճարտարապետությունը, և այս շրջանի դպրոցների, մզկիթների և կամուրջների ճարտարապետներն ու ճարտարագետները բոլորն ընդունակ մաթեմատիկոսներ էին:
10-րդ դարի ամենահայտնի մաթեմատիկական գործիչը «Բահաեդդին Ամելին» է, ով ունի բազմաթիվ մաթեմատիկական աշխատություններ և դրանց մեծ մասը նախորդ վարպետների աշխատությունների ամփոփումներ են և պարունակում են հին խնդիրների նոր ելքեր։
Պրոֆեսոր «Փարվիզ Շահրիարին» ծնվել է Քերմանում 1305 թվականին, իսկ 1332 թվականին , ստացել է բակալավրի կոչում մաթեմատիկայի ոլորտում, գիտության ֆակուլտետում և բարձրագույն կրթության համալսարանում։ Շահրիարին, ով մահացել է 1391 թվականին, գիտելիքի և կրթության ոլորտում Իրանի մնայուն դեմքերից էր:Նա ,այն հեղինակ և թարգմանիչն է, ով ունի 200-ից ավելի գրքեր մաթեմատիկայի, գրականության, փիլիսոփայության և պատմության ոլորտներում։.Նրա գրքերից են՝ «Փիլիսոփայություն և էթիկան ,մաթեմատիկայի մեջ», «Պյութագորասին հետևողները», «Մաթեմատիկական ստեղծագործություն », «Խարազմին և ինֆորմատիկան» և...
Նա գիրք է գրել «Մաթեմատիկայի պատմությունն Իրանում» վերնագրով, որի մի բաժնում կարդում ենք .«Հիմնականում մաթեմատիկայի պատմությունը պարբերաբար կիրառական և տեսական է։Հունական շրջանից հետո հասնում ենք իրանական շրջանին:Եթե ասում եմ, Իրանի ժամանակաշրջան, չի նշանակում, որ այդ ժամանակաշրջանում մաթեմատիկոսներ չեն եղել, բայց ընդհանուր առմամբ գրեթե բոլորը իրանցիներ են եղել, իսկ երեւի մեկ-երկու մաթեմատիկոս Եգիպտոսից են եղել, իսկ այլ տեղերից քիչ են եղել։Ուրեմն իրապես պետք է ասել «Իրանական մաթեմատիկայի դարաշրջան»:
Իրանական մաթեմատիկան թե՝ գործնական ընթացք է և թե՝ օգտակար է կյանքում։Իրանցի մաթեմատիկոսների կատարած հիմնական աշխատանքը բաղկացած էր երեք գլուխներից՝ թվաբանություն, հանրահաշիվ և եռանկյունաչափություն։
Ցավոք, որոշ երկրների ավագ դպրոցներում և համալսարաններում, երբ խոսում ենք խորանարդի հավասարման մասին, ասում են, որ այն ստեղծել է իտալացի մաթեմատիկոս «Կարդանը» 16-րդ դարի վերջին։Այսինքն Ջամշիդ Քաշանիի մահից հարյուր տարի անց:Չնայած Քաշանիի մեթոդը մոտավոր է, այս մոտավորությունը կարելի է ստանալ մինչև ցանկացած աստիճան, և դուք կարող եք ստանալ խորանարդ հավասարման արմատները նրա մեթոդով մինչև հնգանիշ , տասանիշ կամ մինչև ցանկացած տասնորդական նիշ, և այս մեթոդը շատ ավելի գործնական է ու հեշտ ,սակայն ցավոք, դրա մասին խոսք չկա։
Կամ տասնորդական թվեր գրելու ձևը, որոնք կետադրվում են և անցնում են մի քանի տասնորդական տեղեր:Այս մեթոդը կոչվել է արևմուտքցի մաթեմատիկոս «Սայմոն Ստեֆենի» անունով։Մինչդեռ Սայմոնը ծնվել է Ջամշիդ Քաշանիի մահից ուղիղ 150 տարի անց, իսկ Ջամշիդ Քաշանին եղել է այս տասնորդական թվերի հայտնագործողը։Նա առաջին անգամ առաջարկեց և գրեց տասնորդական թվեր, և սա մի կետ է, որն անտեսեցին աշխարհի մաթեմատիկայի պատմության պատմաբանները։
