АҚШ-тың «Ортақ қадам» жан-жақты бағдарламасынан шығуының бес жылдығы

Бес жыл бұрын, 2018 жылдың 8 мамырында АҚШ-тың сол кездегі президенті Дональд Трамп Иранның «Ортақ қадам» жан-жақты бағдарламасы ядролық келісімінен шығатынын ресми түрде жариялады. Трамп бірнеше рет «Ортақ қадам» жан-жақты бағдарламасын сынап, оны АҚШ үшін ең нашар келісім деп атады және одан шығамын деп қорқытты.

АҚШ «Ортақ қадам» жан-жақты бағдарламасынан шыққаннан кейін Трамп үкіметі кең ауқымды жаһандық қарсылыққа қарамастан «Ортақ қадам» жан-жақты бағдарламасы және БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің 2231 қарарындағы  міндеттемелерінен бас тартты және Иранды заңсыз талаптарын қабылдауға мәжбүрлеу үшін бұрын-соңды болмаған санкциялар салды. Ол Теһранға қарсы «барынша қысым көрсету» саясатты ұстанып, «Ортақ қадам» жан-жақты бағдарламасын сақтаудың кез келген жоспарына қарсы болды. «Ортақ қадам» жан-жақты бағдарламасынан шығу  Дональд Трамптың жеке шешімі емес, АҚШ-тың саяси билігінің негізгі бөлігі, әсіресе республикашылдар, «Ортақ қадам» жан-жақты бағдарламасына қарсы болды. Американың әрекеті «Ортақ қадам» жан-жақты бағдарламасы және БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің 2231  қарарының ережелеріне толығымен қайшы және тек Вашингтонның озбыр талаптары негізінде және басқа елдердің Иранмен кез келген ядролық ынтымақтастыққа жол бермеу мақсатында жасалды. Шын мәнінде, Дональд Трамптың үкіметі кезінде АҚШ келісім шартынан біржақты шығу арқылы Иран халқына барынша қысым жасау мақсатында экономикалық лаңкестік әрекетті қолданды. АҚШ-тың «Ортақ қадам» жан-жақты бағдарламасы  келісімінен шығуы Иранға ауыр экономикалық қысым жасап, Иран халқының өмір сүру мәселелерін арттырды. Әрине, АҚШ-тың «Ортақ қадам» жан-жақты бағдарламасынан шығуы Иранның ядролық бағдарламаларының ілгерілеуіне кедергі бола алмады. Сонымен қатар, Иранның әскери, қорғаныс және аймақтық ұстанымдары да нығайды. Иран Ортақ келісім шартынан шыққаннан кейін Американың «максималды қысымына» «максималды қарсылықпен» жауап берді. Сонымен бірге, АҚШ-тың аталмыш келісімнен шығуы Иранның Ресей және Қытаймен қарым-қатынасын кеңейту пайдасына Батыс елдерімен өзара әрекеттесу есіктерін жауып тастады.

Трамп үкіметі: «Максималды қысым көрсету саясатын бастау Иранды АҚШ-тың сол кездегі Мемлекеттік хатшысы Майк Помпео 2018 жылдың мамыр айында басындаған АҚШ-тың он екі талабына бағынуға мәжбүр етеді деп мәлімдеді. Помпео Вашингтон мен Теһран арасындағы келіссөздердің алғышарты ретінде Ираннан қойылған 12 талаптың тізімін жариялады, бұл көптеген сарапшылар мен БАҚ тарапынан келемежге ұшырады. Осы шеңберде ол Иранның ядролық бағдарламасын толығымен тоқтатуды, зымырандық бағдарламаны аймақтық әрекеттерін тоқтатуды талап етті. Помпеоның қалауы Иранның АҚШ-қа толық бағынуы болды. Трамп үкіметінің идеясы максималды қысым арқылы Иранды «Ортақ қадам» жан-жақты бағдарламасының орнына жаңа келісім бойынша келіссөздер жүргізуге мәжбүр етуі мүмкін еді. Бірақ Трамп бұл мақсатқа жете алмай, 2021 жылдың 20 қаңтарында қызметінен кетті. Тіпті Трамп үкіметінің ең радикалды мүшесі, АҚШ-тың ұлттық қауіпсіздік жөніндегі бұрынғы кеңесшісі Джон Болтон да бұл мәселені мойындады.

Трамп Иранға қатысты стратегияның жоқтығынан, Теһранмен шиеленісті қажетсіз шиеленістіру және Американың одақтастарынан бөлінуінен  сынаушылар тарапынан сынға ұшырады. АҚШ-тың «Ортақ қадам» жан-жақты бағдарламасынан шығуына сілтеме жасай отырып, Еуроодақтың ресми өкілі Джозеп Боррел: ««Ортақ қадам» жан-жақты бағдарламасы жақсы жұмыс  істегенімен, АҚШ келісімнен шықты, содан кейін келісім іс жүзінде аяқталды»,- деді. Иран халқының бұл санкцияларға барынша қарсылық саясаты аясында үлгілі қарсыласуы Трамп әкімшілігінің үмітін үзіп, толықтай сәтсіздікке ұшырауына себеп болды. Бұл Американың ішіндегі және сыртындағы көптеген сарапшылар мен саяси шенеуніктердің мойындаған проблемасы. Сонымен қатар, АҚШ Сыртқы істер министрі Энтони Блинкен АҚШ-тың бұрынғы президенті Дональд Трамптың «Ортақ қадам» жан-жақты бағдарламасы келісімінен шығу шешімін «АҚШ-тың сыртқы саясатының соңғы  тарихындағы ең нашар шешімдердің бірі» деп сипаттады. Трамп үкіметі АҚШ-тың ішінде Иранға қатысты саясаттарының тиімсіздігі себепті қатты сынға ұшырады, әсіресе Иранға қарсы тарихтағы ең ауқымды санкциялар жүйесінің тиімсіз екені белгілі болғаннан кейін, тіпті қазір де бұл сындардың нысанасы болып отыр. Демократиялық сенатор Крис Мерфи твиттерде былай деп жазды: «АҚШ Трамптың санкцияларынан ештеңе ұтпағанын есте сақтаңыз... бұл санкциялардың іс жүзінде ешқандай әсері болмады».

2020 жылдың қыркүйегінде АҚШ-тағы президенттік сайлау науқаны кезінде АҚШ-тың қазіргі президенті Джо Байден Дональд Трамптың «Ортақ қадам» жан-жақты бағдарламасынан шығу арқылы қателескенін және АҚШ-тың ұлттық мүдделеріне қайшы әрекет жасап, Американы оқшауландырғанын мойындады. Алайда, іс жүзінде, президенттігінің басынан, яғни 2021 жылдың қаңтарынан бастап, Байден барынша қысым көрсету саясатын қолдануды жалғастырды.  Ол АҚШ-тың «Ортақ қадам» жан-жақты бағдарламасына қайтуын бұл келісімге Теһранның қайтуымен байланыстырды.  Ол Иран ортақ келісімді толық орындауға қайта оралса, Вашингтон да бұл келісімге оралады деп уәде берді. Америкалық саяси сарапшы Джозеф Сиринсионе осы уақытқа дейін Байден Трамптың Иранға қарсы барынша қысым жасау  сәтсіз саясатты жалғастырғанын баса айтып: «Байден өз бағытын түзетпесе, маңызды ядролық келісімді жоғалту қаупі бар». Байден үкіметінің қисынсыз көзқарасына қарсы ИИР АҚШ барлық санкцияларды сөзбен немесе қағаз жүзінде емес, іс жүзінде жойған кезде ғана «Ортақ қадам» жан-жақты бағдарламасындағы   міндеттемелеріне қайта оралатынын және бұл мәселені Иран растайтынын мәлімдеді.

АҚШ президенті Джо Байден 2020 жылғы қарашадағы АҚШ президенттік сайлауына дейін және сайланғаннан кейін бірнеше рет «Ортақ қадам» жан-жақты бағдарламасына оралуға уәде бергенімен, Вашингтонның көзқарасы мен ұстанымдары АҚШ-тың 2015 жылғы келісімге қайтып оралуға ниеті жоқ екенін көрсетеді. Австралиялық журналист және саяси сарапшы Кэйтлин Джонстоун: «Байденнің Иранға қатысты саясаты Трамптың Иранға қатысты саясатымен бірдей» дейді. АҚШ-тың «Ортақ қадам» жан-жақты бағдарламасынан шығуы туралы Дональд Трамп 2018 жылы жариялағанымен, ол американдық биліктің өкілі және оның әрекеті оның қалауының көрінісі болды. Өйткені, демократтар мен республикашылдар арасында 2015 жылғы «Ортақ қадам» жан-жақты бағдарламасы АҚШ мүдделерін қамтамасыз етпейді деген ортақ пікір бар. Сондықтан Америка «Ортақ қадам» жан-жақты бағдарламасы +, бұл «Ортақ қадам» жан-жақты бағдарламасы 2 және «Ортақ қадам» жан-жақты бағдарламасы 3 талап етеді. АҚШ «Ортақ қадам» жан-жақты бағдарламасы +, яғни аймақтық «Ортақ қадам» жан-жақты бағдарламасы және зымырандық келісімдерге қол жеткізбейінше оралмайды. Республикашылдар да, демократтар да Иранмен ядролық мәселеден өзге басқа да мәселелер бойынша диалогқа түскісі келеді. Әрине, Американың көзқарасы бойынша диалог - екі тең тараптың пікір алмасуы емес, өзара әрекеттесуі емес, Вашингтонның Теһранға өз талаптарын айтып, Иранға еш нәрсе бермей,  талаптарының барлығын қабылдату. Әрине, мұндай әділетсіз және біржақты көзқарасты Иран қабылдамайды және бұл мәселе Вена келіссөздерінің санкцияларды алып тастаудағы сәтсіздігінің маңызды факторларының бірі болып табылады.

Әрине, республикашылдар мен демократтар арасында Ортақ қадам» жан-жақты бағдарламасы+, яғни  «Ортақ қадам» жан-жақты бағдарламасы 2 және «Ортақ қадам» жан-жақты бағдарламасы 3-ке жету әдісі мен тактикасына қатысты әртүрлі пікірлер бар. Республикашылар «Ортақ қадам» жан-жақты бағдарламасы 1, 2, 3 бірден шешілуі керек, яғни Иранмен бір рет келіссөздер  жүргізіп, барлық мәселелер бойынша қорытынды жасау керек дейді. Бірақ демократтар біз кезең-кезеңімен жүруіміз керек дейді, бірақ олардың барлығы Иранмен ядролық мәселеден тыс келіссөздер жүргізуіміз керек деп келіседі.   Ислам революциясының жетекшісі аятолла Хаменеи өз ұстанымдары мен мәлімдемелерінде Америка мен оның одақтастарының осыған байланысты Иранға басқа да ортақ келісімдер енгізу ниеті туралы ескертті. 2022 жылы 26 қарашада Ислам революциясының жетекшісі дұшпанның 2-ші және 3-ші келісім-шартты көтерудегі мақсаты туралы түсіндірме беріп, келіссөздер АҚШ-пен мәселемізді шешпейтінін мәлімдеді.

Осылайша, Иран Ислам Республикасының Вена келіссөздеріндегі батыстық тараптарға, сондай-ақ АҚШ-қа жанама түрде бірнеше рет жариялаған принципті ұстанымына сәйкес, Теһран санкцияларды алып тастауға айырбас ретінде «Ортақ қадам» жан-жақты бағдарламасын қайта іске асыру тақырыптан басқа келіссөздер жүргізбейді. Иран  сонымен бірге Вашингтоннан аталмыш келісімнен қайта шықпауға кепілдік алғысы келеді. Бұған қоса, Иран тек 2015 жылғы «Ортақ қадам» жан-жақты бағдарламасы шеңберіндегі келіссөздерді қабылдайды және одан тыс ешбір мәселе туралы кедіссөздер жүргізбейді. Шындығында, «Ортақ қадам» жан-жақты бағдарламасы келіссөздері Вашингтонда тығырыққа тірелді және АҚШ Иранның мүдделерін ескергісі келмейтін болса, АҚШ-тың келісімге қайтып оралуының және оны қайта жүзеге асыруының перспективасы болмайды. Маңызды жайт, АҚШ «Ортақ қадам» жан-жақты бағдарламасынан шыққанымен, оның күші  жойылды деп жариялауға және «Ортақ қадам» жан-жақты бағдарламасыз әлемге кіруге мүдделі емес. Сондықтан, «Ортақ қадам» жан-жақты бағдарламасын туралы келіссөздер жақын болашаққа дейін аяқталған деп жарияланбайды.