Sa i vjetër është Irani?

Pars Today – Irani ka qenë gjithmonë qendra e qytetërimit dhe kulturës në botë.

Kur flasim për Iranin, na vjen ndërmend një emër përtej një shteti; një tokë, rrënjët e së cilës shkojnë mijëra vjet më parë, në formimin e qytetërimeve të hershme njerëzore. Që nga rreth 10,000 vjet më parë, kur shoqëritë bujqësore u shfaqën në majat e kodrave të tilla si Ganj-Darreh dhe Zagheh, deri në ngritjen e qytetërimeve të përparuara si Shahr-e Sokhte, Jiroft, Elam dhe Perandoria madhështore Akamenide, Irani ka qenë gjithmonë një skenë inovacioni, kulture dhe fuqie. Kjo tokë jo vetëm që dëshmoi shfaqjen e sistemeve të para të qeverisjes dhe shkrimit, por gjithashtu mban një vend unik në historinë botërore duke ruajtur identitetin e vet kulturor pavarësisht zhvillimeve historike.

Në këtë artikull nga Pars Today, duke shqyrtuar provat arkeologjike dhe burimet historike, do të bëjmë një udhëtim në thellësi të historisë së Iranit, për të parë se si kjo tokë, nga trojet e lashta deri te rrokaqiejt e sotëm, e ka ruajtur identitetin e vet.

Fillimet parahistorike (rreth vitit 8000 p.e.s.)

Mbetjet arkeologjike nga periudha neolitike (rreth vitit 8000 p.e.s.) tregojnë se Irani ishte një nga djepat e parë të bujqësisë. Toponime të tilla si Kodra Ganj-Darreh në Kermanshah dhe Kodra Zagheh në Rrafshin e Qazvinit ofrojnë prova të bujqësisë së hershme dhe zbutjes së kafshëve që datojnë rreth 10,000 vjet më parë. Këto vendbanime janë pika fillestare e linjës kohore kulturore të Iranit.

Shahr-e Sokhte (rreth vitit 3200 p.e.s.)

I vendosur në Sistan dhe Baluchestan, në lindje të Iranit, Shahr-e Sokhte (Qyteti i Djegur) u themelua 5,000 vjet më parë (rreth vitit 3200 p.e.s.) dhe lulëzoi deri në vitin 1800 para erës sonë. Ky qytet i përparuar, me sistemet e tij të kanalizimeve, punishtet industriale dhe madje edhe provat e kirurgjisë në tru (shembulli më i vjetër i njohur), demonstron sofistikim shoqëror dhe teknologjik. Artefakte të zbuluara si "syri artificial" (proteza më e vjetër në botë, e cila daton rreth vitit 2800 p.e.s.) dhe lojërat në tavolinë janë dëshmi e kulturës së pasur të këtij qytetërimi.

Qytetërimi Elamit (rreth vitit 2700 p.e.s.)

Elamitët, një nga shtetet e para të organizuara në Iran, u shfaqën rreth vitit 2700 p.e.s. në atë që tani është Khuzestani. Zigguratet (kullat-tempuj) Chogha-Zanbil, të cilat janë regjistruar në listën e Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s, është një dëshmi e aftësive të tyre arkitekturore dhe u ndërtua rreth vitit 1250 para erës sonë. Kryeqyteti i Elamit, Susa, ka shtresa banimi që nga viti 4200 p.e.s., me objekte të tilla si pllaka para-elamite që tregojnë sisteme të hershme shkrimi.

Qytetërimi Jiroft (rreth vitit 2500 p.e.s.)

Qytetërimi Jiroft, në Kermanin e sotëm, lulëzoi rreth viteve 2500–2200 para erës sonë dhe njihet si një nga qendrat tregtare dhe kulturore të rajonit. Gërmimet arkeologjike në Kenardar dhe në kodrat Yahya kanë zbuluar objekte unike, të tilla si pllaka guri me shkrime të panjohura dhe enë të gdhendura prej kloriti, që tregojnë lidhje të gjera me Mesopotaminë dhe Indinë. Ky qytetërim, të cilin disa e quajnë "hallka e humbur" midis qytetërimeve lindore dhe perëndimore, i shtoi pasurinë kulturore Iranit të lashtë.

Perandoria Akamenide (550–330 p.e.s.)

Perandoria Akamenide, e themeluar nga Kiri i Madh, e bashkoi Iranin si një entitet politik rreth vitit 550 para erës sonë. Persepoli, kryeqyteti ceremonial i ndërtuar rreth vitit 518 para erës sonë, është një simbol i kësaj periudhe me basorelievet dhe pallatet e tij madhështore. Kompleksi Pasargadae, duke përfshirë varrin e Kirit (rreth vitit 530 p.e.s.), demonstron madhështinë e kësaj perandorie dhe zyrtarizimin e emrit "Iran" (nga persishtja e lashtë Arianam, që do të thotë "toka e Arianëve").

Periudhat pasuese

Perandoritë e mëvonshme si Partët (247 p.e.s.–224 e.s.) dhe Sasanidët (224–651 e.s.) e vazhduan këtë trashëgimi. Vende të tilla si Bishapuri (sasanian, shekulli i 3-të i erës sonë) me basorelievet e tij dhe Ktesifoni (kryeqyteti parthiano-sasanian) demonstrojnë ndikimin e qëndrueshëm kulturor dhe politik të Iranit. Periudha islame solli shtresa të reja, siç është Faltorja e Imam Rezait (nga shekulli i 9-të i erës sonë e këtej), megjithëse këto janë më të reja.