Bu bölümde Tebriz’deki en önemli el sanatlarından sayılan halı dokuma sanatını konu edineceğiz.

Tebriz’in el sanatlarından dünyaca üne sahip olan dalı da halı dokuma sanatıdır. Tebriz halıları İran halılarının bir türü olup çeşitliliği ve kalitesi ile dikkat çekicidir. Tebriz, halihazırda Dünya El Sanatları Konseyi tarafından, dünya halı dokuma kenti olarak seçilmiştir.

Azerbaycan bölgesi uzun zamanlardan beri halı üretme alanında çok belirgin bir konuma sahip olmuştur. Tebriz şehri ise bu bölgenin her noktasından daha fazla itibara ve öneme sahiptir. Safeviler döneminde bu bölgede büyük halı dokuma merkezleri kurulup en büyük ve en yetenekli halı dokuma ustaları bu şehre getirildi.Böylece bu dönemde çok değerli halılar dokundu. Günümüzde ise bu döneme ait halıların bir çoğu dünya müzelerinde sergilenmektedir.

Safeviler hakimiyetinin başlaması ile birlikte başkentin Herat şehrinden Tebriz şehrine taşınması ile İran’ın ikinci sanat akımı olan Tebriz akımı kurulmuş oldu ve bunun ardından sanatın farklı farklı dallarından gelen birçok sanatkar sayesinde Tebriz sanat şehri olarak ilgi çekmeye başlayıp odak haline geldi. Bu arada halı dokuma sanatı da Behzad ve Sultan Muhammed gibi tanınmış usta ressamlar ve tasarımcılar sayesinde hızlı bir gelişme gösterdi.Gerçekte Safeviler döneminde ününün doruğuna ulaşan İran halı sanatı da Afganların İran’a saldırması ve bunun ardındaki karışıklıklardan dolayı tekrar kaybolmaya yüz tuttu. Ancak Kaçarlar döneminde tekrar canlandı ve yerini bulmaya başladı. Bu dönemden itibaren İran halısı bir ticari mal olarak Azerbaycan ve Türkiye üzerinden Avrupa’ya ihraç edilmeye başladı. Bu dönemde Tebriz’deki halıların satılması  ile bu kez Tebrizli tüccarlar Meşhed, Kerman, Kaşan, Erak ve Hemedan gibi İran’ın başka şehirlerinde halıcılığı destekleyerek yeniden bu süreci devam ettirip İran halıcılık sanatına tekrar hayat verdiler.

Farklı tarihi kaynaklara göre Tebriz 19’uncu yüzyılın ikinci yarısından itibaren, ilk olarak İstanbul’a ve daha sonra da Avrupa ülkelerine halı ihraç etmeye başlamıştır.

İran Merkezi Halı Şirketi’nin yaptığı tasnifata göre İran halıları, desen ve tasarım bakımından 19 ayrı bölümde ele alınmıştır. Tebriz şehrinin halı sanatı ise çeşitlilik ve farklılık bakımından bu bölümlerin çoğunda bir temsilcisi bulunmaktadır. Bunların bir kaçı şu şekildedir: Arkeolojik ve İslami binalar desenleri, Şah Abbasi deseni, Arabesk desenleri, Efşan deseni, Kerpiç deseni, Ağaç deseni, Avlak deseni, Kap deseni, Gül deseni, Vazo deseni, Herati veya balıklar deseni, Mihrap deseni, Geometrik desenler, resimli desenler ve çalı desenleri.

Tebriz’de halı dokuma sanatında görülen geleneksel desenlerin yaygın olmasına rağmen son onyıllarda bu alanda yaratıcı desenler de yapılmaya çalışılmış ve bu husus böylece bölgenin halı sanatına özel bir hal katmıştır. Bu yaratıcılık ise daha çok nakışlarda, boyamada ve dokuma tekniğinde görülmüştür. Bu yaratıcılıklar eşi benzeri görülmemiş değerli ve güzel eserlerin ortaya çıkmasına yol açmıştır.

Tebriz’in çağdaş halı dokumacılığındaki boyama aşamasındaki yeniliklerden biri de derinliğin ele alınıp iki boyutlu desenlerde perspektifin kullanılmasıdır. Bu da Tebriz halıcılığına özgün bir özellik sayılmaktadır. Tebriz halı sanatındaki bir diğer değişim de boş alanları doldurmak için nakışlar yerine boyanın kullanılmasıdır. Böylece  uyum gösteren renklerinin yan yana kullanılması ile özel bir ürün oluşturularak desen ve boyaların eşliği ile güzel bir armoni sağlanmaktadır.

Tebriz halıcılığında yapılan bir başka yenilik de boya aracılığı ile yapılan gölgedir. Yakın renklerin yan yana kullanılması ve açık gölgelerin yapılması ile esere derinlik boyutu kazandırılır.

Bir başka özellik de soğuk ve sıcak renklerin yan yana gelmesi ile oluşan zıtlıktır. Böylece halı desenindeki gölgeler ve açık renkler sayesinde halı deseni kabartma şekli gibi görünür. Bu yöntem sayesinde desendeki çiçekler de daha gerçekçi olup reel akımı eserlerine benzemiştir.

Desenlerdeki çiçekler ve yaprakların etrafındaki çizgileri belirlemek için kullanılan beyaz ipek ve renkli ipekler de son yıllarda Tebriz halılarının en belirgin özelliklerinden olmuştur.

Tebriz halılarının dokunmasında kullanılan ham madde ise, genellikle pamuk, yün veya ipektir. Böylece üstün kaliteli ve çok değerli halılar üretiliyor. İran’da en ince dokumalı halılar da Tebriz’de bulunmaktadır. Tebriz halılarının çözgü iplikleri genellikle pamuktan ve atkıları da yünden yapılır. Ancak ipek halılar da çille ipek, tamamen ipek veya ipek çiçekli şekillerde yapılır. Tebriz’in çille ipek halıları ise İran’da kendi türünün en mükemmel şeklidir. Bu halının ipeğinin büyük bir bölümü İran’ın Horasan ve Tahran illerinden ve yünü de Maku bölgesinden elde edilmektedir. İran’ın Kuzey Batısında bulunan Maku bölgesinin kaliteli yünü ise biraz kaba ve kalındır.

Tebriz halılarının bir başka özelliği de dokunmalarında kullanılan kancallı halı dokuma bıçağıdır. Halı dokumak için yararlanılan bu bıçağın bir ağzı keskin ve diğer ağzı da kancallıdır. Bu bıçak sayesinde düğümlemek artık elle değil bu araçla yapılır. Düğümlenmeden sonra ise bıçağın keskin tarafı ile iplik kesilir.   

Tebriz halıları boyut bakımından da çeşitliliğe sahip olup en küçükten en büyüğe dokunmaktadır. Tebriz halılarının saçakları ve yan bölümlerinin ayarlanması ise geleneksel ve eski yöntemlerden farklı bir şekilde yapılmaktadır. Aslında Tebrizli halı tasarımcıları halı yanlarını istedikleri gibi değiştirmektedirler. Ancak genel olarak Azerbaycan’ın bir çok noktasında özellikle de Tebriz ve Tebriz civarında, toplam halı yanlarının enini, halının  eninin yaklaşık altıda biri kadar tasarlamaktadırlar.

Tebriz halılarının en önemli özelliği ve aslında Azerbaycan bölgesinin en önemli özelliği de Türk düğümüdür. Türk düğümü veya iki düğümlü dokuma, ilk baştan beri Tebriz ve Azerbaycan halkına özel bir yöntem olup bu bölgede yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Bu düğüm türünde iplik, iki çözgü ipliğinin üzerinden geçirilip yanlarından geriye doğru götürülür ve daha sonra içeriden çözgü iplikleri öne geri getirilip sağlamlaştırılır. Bu dokuma yöntemi uzun bir zaman almasına rağmen ancak düğümsüz ve çifte dokumayı engelleyerek karışıklık ve kalitesiz dokunmanın önünü de keser. İşte bu yüzden Tebriz halıları da dikkat çekici derecede sağlam ve ince yapılı olup kolay kolay  sökülüp deforme olmazlar. Bir başka taraftan da bu yöntemde kullanılan sağlam düğümlerden dolayı makasla kesme aşamasında halı tellerinin en kısa şekilde kesilmesi neticesinde halı kadife şeklinde görünüp inceliği ve desenleri daha iyi ve belirgin bir şekil alır.

Azerbaycan bölgesi ve özellikle de Tebriz bölgesindeki köylerde dokunan halıların hav ipliği sıklığı veya nokta sayısı genellikle 15 ila 25 arasındadır. Yeni Tebriz halılarının en önemli boyutları ise 2*3, 2.5*3.5 ve 4*3 metre boyutlarındadır. Daha küçük boyutlarda  halılara da rastlamak mümkün. Son yıllarda ise halıların şekli daha çok yuvarlak veya çok genlidir.

Tebriz şehri sanatkarları, ressamları, müzisyenleri ve yazarları ile İran’ın kültür merkezlerinden biri haline gelmiştir. Tebrizli sanatçılar ise Tebriz akımı adlı milli bir hareketin kurucusu bile olmuşlardır.

Hali hazırda Tebriz’de 200 bini aşkın halı dokumacısı, bu sanat yolu ile geçimlerini sağlamaktadırlar. Bu şehir günümüzde İran’ın el halı endüstrisinin yüzde 30’unu karşılamaktadır. Bu rakam ise el halısı alan müşterilerin üçte birinin Tebriz halılarını tercih ettiklerini gösteriyor.

Tebriz’in tarihi kapalı çarşısı da İran’daki en eski ve en ünlü çarşılarından biridir. Bu alış veriş yeri geçmişten beri el sanatlarının satıldığı bir odak haline gelmiştir. Tebriz kapalı çarşısı dünyanın en yüksek kapalı çarşısı olup adı UNESCO Dünya Mirası Listesinde de yer almıştır. Bu arada Tebriz’in halıcılar sokağı, Tebriz kapalı çarşısının en önemli ve görülmeye değer bölümlerindendir. Ayrıca bu çarşıdaki Muzafferiye sokağı da en kadim halıcı dükkanlarına ev sahipliği yapmaktadır.

Muzafferiye sokağı 130 yıllık bir geçmişe sahip olup günümüzde Azerbaycan bölgesi ve İran’ın en önemli ve en büyük halı ve halı panolarının ihraç edildiği noktasıdır. Bu sokak iki katlı dükkanlardan oluşup toplamda 52 dükkanı barındırmaktadır. Bunların yanı sıra tasarım, onarım ve el halılarının tamiratı da bu sokakta yapılmaktadır. Bu faaliyetlerin çoğu ise üst katlardaki dükkanlarda yapılır. Bu çarşıda en usta ve en deneyimli halı ve halı pano onarımcıları, boyacıları ve tasarımcıları ile karşılaşabilirsiniz. Tabii Muzafferiye sokağındaki bütün halılar da el ile dokunmuş halılar olup buraya makine halılarının getirilmesi bile yasaktır.

Dünya Halı Dokuma Kenti olan Tebriz, 2015 yılında Dünya El Sanatları Konseyi tarafından bu unvana layık görüldü. Tabii bunun yanı sıra Tebriz halı desenleri İran halılarının 47 eseri ile birlikte milli eserler olarak da tescil edilmiştir. Bunlara rağmen Tebriz halı deseni İran’ın 28 bölgesinde var olan desenlerin yanı sıra Dünya Fikri ve Manevi Mülkiyet Örgütü-WİPO tarafından da tescil edilmiştir.

Tebriz halı müzesinde ise 1941’de bulunan 111 metre kare olan İran’daki en büyük halı korunmaktadır. Bu halı bitkisel boyalar ile boyanıp müzenin tabanında ahşap bir iskelet üzerine serilmiş bir vaziyette sergilenmektedir.  

Tebriz’in dünya halı dokuma kenti olarak seçilmesi ile birlikte, Tebriz Kültürel ve El Sanatları Mirası Kurumu ve Tebriz Belediyesi, Tebriz Dünyanın Halı Dokuma Kenti adı ile Kelketeçi tarihi evinde bir sekreterlik kurmuştur.