Son günlerde İslamî şura meclisi genel kurulunun en yoğun gündemi, 6. Beş yıllık kalkınma programı. Bundan başka İran’da en çok konuşulan konu, milli para biriminin değerini ve adını değiştirmekten ibaret.

Geçtiğimiz günlerde bakanlar kurulu merkez bankasının milli para biriminin Rial’den Tümen’e değiştirilmesi ile ilgili önerisini onayladı. Ancak akla gelen soru, Cumhurbaşkanı Ruhani’nin cumhurbaşkanlığı süresinden altı ay gibi kısa bir süre kaldığı bir sırada milli para biriminden bir sıfır düşmenin ne kadar uygun olduğu sorusudur. Yine akla gelen bir başka soru bu değişikliğin esasen ne kadar zaruri olduğu ve İran’in iktisadi ve para programlarına ne kadar katkı sağlayabileceği sorusudur.

Merkez bankası Başkanı Veliullah Şeyf bundan önce İran’ın milli para biriminden bir sıfır düşmenin hakkında yaptığı açıklamada, şu an bu işlem için uygun bir zaman olmadığını belirtmişti. Seyf, cari yılda geçen yıla kıyasla iktisadi istikrarı yakaladıklarını ve bu şartların bir iki yıl daha sürmesi gerektiğini ve konunun iktisadi sakıncaları da gözetilmesi gerektiğini vurgulamıştı.

Bu açıklamanın ardından akla gelen soru ise İran’ın milli para biriminden bir sıfır düşmek için ne zamanın uygun olduğu sorusudur.

Bu bağlamda para ve bankacılık uzmanı Kazım Dust Hüseyni, mevcut şartlarda milli para biriminden sıfır düşmenin ekonomi üzerinde olumlu etkisi olamayacağını, bu işlem ancak iktisadi istikrar şartlarında ekonomi üzerinde olumlu etki yapabileceğini belirtiyor.

Gerçekte milli para biriminden sıfır düşmek için bilimsel ve ekonomik gerekçeler ve kriterlerin bulunması gerekiyor ve sadece ileri sürülen bazı tezlere göre milli para biriminden bir veya bir kaç sıfır düşmek sağlıklı bir hareket olmayacağı kesindir.

Milli para biriminden sıfırları silme konusunda Türkiye ve Almanya gibi bazı ülkelerde yaşanan deneyimler vardır. Örneğin güçlü ekonomisi olan Almanya gibi bir ülkede sıfırların silinmesi milli para birimini güçlendirme yönündeydi, fakat bir ülkede her yıl %10 kadar enflasyon yaşanıyorsa milli para biriminden sıfırları silmek ancak bu paranın değer kaybetme sürecini hızlandırmacaktır.

Milli para birimini takviye etmek için uygulanan yöntemlerden biri, milli para birimini uluslararası piyasalarda kabul edilen bir dövize veya altına bağlamak veya başka ülkelerle ortak bir döviz üretmek üzere birlikte hareket etmektir. Buna göre AB ortak döviz olan avroyu gündeme getirdi ve avro banknotlarının basım görevini de Avrupa merkez bankasına verdi.

Fakat daha sağlıklı ve daha güvenli bibr yöntem, iktisadi büyümeyi ve istikrarı yakalamak ve bir başka ifade ile milli paranın gücünü korumaktır.

Kuşkusuz para dengeleri bakamında milli para biriminde yapılacak değişiklik, enflasyonun psikolojik tesirleri üzerinde hiç bir ciddi etkisi olmayacaktır. Üstelik milli para birimini ABD doları gibi güçlü dövizlere karşı bir kaç sıfırı silerek takviye etmek, basit bir ad değiştirmekten ibarettir ve milli para biriminin gücü üzerinde hiç bir gerçekçe değişiklik yapamayacağı kesindir. Gerçekte milli para biriminden bir veya bir kaç sıfırı silmek ne enflasyonu, ne nakit artışını ve ne de enflasyonun psikolojik tesirini etkileyebilir.

Öte yandan ekonomi uzmanları, İran enflasyon içeren bir dönemde bulunmasına rağmen milli para birimi Rial hala önemli seviyede değer taşıdığını ve örneğin 6 sıfırı silinen Türk lirası TL veya 10 sıfırı silinen Zimbabve doları ile asla kıyaslanamayacağını savunuyor. Üstelik eğer TL’den 6 sıfırın silinmesi ekonomik açıdan olumlu bir adım olduysa, bu durum İran’ın milli para biriminden üç veya dört sıfır silmenin de aynı şekilde sonuçlanacağı anlamına gelmez.

Ekonomi uzmanlarının üzerinde durduğu bir başka nokta, hatta milli para biriminden bir kaç sıfır silinecek olsa bile bunun esas şartı ülkede kronik ve kalıcı enflasyonu kontrol altına almaktır,çünkü aksi takdirde sıfırlar zamanla yeniden geri dönecektir.

Öte yandan son günlerde İran’ın döviz piyasalarında doların değer kazanması da bazı yeni tartışmaları beraberinde getirmiştir. Bu duruma tepki gösteren İslamî şura milletvekilleri merkez bankası Başkanı Seyf’le döviz piyasalarında yaşanan dalgalanmaları  ele aldı. Konu ile ilgili oturumların devamında ve özellikle meclis genel kurulunda 6. Beş yıllık kalkınma programı görüşüldüğü bir sırada milletvekilleri ekonomi Bakanı ve merkez bankası Başkanı ile yeniden bir araya gelmek ve döviz piyasalarında yaşanan dalgalanmaları ele almak ve döviz piyasalarını kontrol altına almak için çözüm yolu bulmak istiyor.

İran’ın serbest döviz piyasalarında geçen Pazartesi günü her dolar 41 bin 500 Rial üzerinden işlem gördü, oysa bu fiyat Pazar günü 41 bin 250 Rial civarındaydı ve yine geçen Eylül ayında 35 bin 570 Rial’dı.

Ekonomi uzmanları Rial’in ABD doları karşısında değer kaybetmesi için bir kaç gerekçeden söz ediyor ve örneğin doların zaten son haftalarda bir çok dövize karşı değer kazandığını belirtiyor.

Bazı uzmanlar ise Amerika’nın yeni Başkanı Trump’ın bu ülkede faiz oranlarını değiştirmeye yönelik yeni politikaları doların başka dövizlere karşı değer kazanmasına sebebiyet vereceğini, İran piyasaları da bu durumdan etkilendiğini ileri sürüyor.

İran merkez bankası yetkililerinden Samed Kerimi ise Rial’in dolar karşısında değer kaybetmesi, yurtdışı seyahatlere yönelik geçici artıştan doğan talep artışı ve yine yıl sonuna doğru ticari faaliyetlerin artış kaydetmesi gibi durumlardan etkilendiğini savunuyor.

Ancak hükümet sözcüsü Muhammed Bakır Nobaht geçen Pazartesi günü yaptığı açıklamada, Rial’in değer kaybetmesini psikolojik etkenlere bağladı ve hükümet olarak Riyal’in önümüzdeki günlerde yeniden değer kazanmasını umduklarını ifade etti.

Geçen hafta Cumhurbaşkanı Ruhani bölgeye yaptığı üç günlük ziyareti ve Ermenistan, Kırgızistan ve Kazakistan cumhurbaşkanları ile görüşmesi ve İran ve Ermenistan ortak ticari oturuma katılması ve üç ülke ile 15 işbirliği imzalanması ve Ermenistan ve Kırgızistan’da basın toplantısı düzenlemesinin ardından yurda döndü.

Cumhurbaşkanı Ruhani bölge turuna Ermenistan’ın başkenti Erivan’dan başladı. Ruhani’nin Ermenistan ziyaretinin sonunda iki ülkenin üst düzey yetkilileri 5 işbirliği belgesi imzaladı.

Gerçekte İran’ın Avrasya iktisadi birliği AİB ile işbirliği sürecinde Ermenistan İran ile AİB ülkeleri arasında köprü konumunda bulunması bakımından büyük önem arz ediyor. Cumhurbaşkanı Ruhani her üç ülkenin cumhurbaşkanları ile görüşmelerinde karşılıklı fırsatları değerlendirmeye vurgu yaptı. Gerçekte İran, Kazakistan ve Kırgızistan’ın EKO üyeliği ve Tahran yönetiminin AİB ile ilişkilerini geliştirmek istemesi, bölgesel bazda iktisadi ve ticari işbirliğini ve karşılıklı yatırımları arttırabilir.

Cumhurbaşkanı Ruhani’nin Kazakistan ziyareti sırasında İran denizcilik firması ile Kazakistan devlet demiryolları firması ortak bir firma kurmak üzere anlaşmaya vardı. Konu ile ilgili belgeyi İran denizcilik firması Başkanı Muhammed Saidi ve Kazakistan devlet demiryolları firması Başkanı Dayas İskakev imzaladı. Söz konusu anlaşma Hazar denizinde deniz taşımacılığını kolaylaştırmayı ve İran’ın Güney limanları ile bağımsız devletler topluğuna üye ülkelerin arasında ulaştırma alanında işbirliğini ve yine İran ve Kazakistan’da limanlarda terminal inşaatı ve liman teçhizatı üzerine ortak yatırımların yapılmasını öngörüyor.

Cumhurbaşkanı Ruhani vee beraberindeki heyetin Kırgızistan ziyareti sırasında İran merkez bankası Başkanı Veliullah Seyf de Kırgız mevkidaşı Abdi Golov ile ikili bankacılık ilişkilerini karşılıklı ticaret hacmini attırma yönünde geliştirmek ve ikili ticarette milli para birimlerini kullanmak  gibi konuları görüştü. Görüşmede Abdi Golov ülkesi ve başında bulunduğu merkez bankası İran merkez bankası ile ilişkilerini geliştirmeye hazır olduğunu belirterek, önümüzdeki günlerde Kırgız banka yöneticilerinden oluşan bir heyet başkanlığında İranlı mevkidaşları ile görüşmek üzere Tahran’ı ziyaret edeceklerini ve böylece iki ülkenin arasında bankacılık alanında işbirliğini bir an önce ve tüm boyutlarda başlatacaklarını kaydetti.

İran ve Kırgızistan arasındaki yol haritasına göre iki ülke siyasi, ticari ve iktisadi, enerji ve sanayi, ulaştırma ve iletişim, tarım ve yan sanayii, eyaletlerarası işbirliği, kültürel ve insani faaliyetler, bilim ve teknoloji, turizm ve sağlık, güvenlik, doğal afetlerle mücadele ve çevre gibi alanlarda işbirliğini hızlı bir şekilde geliştirmek hedefleniyor.

Cumhurbaşkanı Ruhani geçen Cuma günü Ermenistan, Kazakistan ve Kırgızistan’a yaptığı resmi ziyaretinin sonunda yurda döndükten sonra yaptığı açıklamada, İran’ın AİB ülkeleri ile ilişkilerini geliştirme zaruretine işaretle bu ziyareti sırasında İran ve AİB ülkeleri arasında tarifeler ve tercihli ticaret ve İran’ın AİB’ye üyeliği gibi konuları ele aldıklarını kaydetti.

İran şimdiye kadar Afganistan’ın iktisadi kalkınması ve yeniden inşa edilmesine bir çok yardımda bulundu. Mil 78 adlı transit karayolu inşaatı bu yardımlardan biridir. Bültenimizi bu haberi gözden geçirerek noktalamak istiyoruz.

Geçen hafta Afganistan’ın Farah eyaleti valisi Muhammed Asıf Neng, Güney Horasan eyaleti temsilcisi İbrahim Abbaszade ile ortak basın toplantısında İranlı firma Farazab Bircend’in Mil 78 karayolu inşaatına başladığını açıkladı.

Mil 78 karayolu 120 km kadardı ve İran daha önce bu karayolunun 60 km kadarını inşa etmiştir ve şimdi aynı projenin çerçevesinde 30 km daha inşa ediliyor. Mil 78 karayolu Farah eyaletini Güney Horasan eyaletine  bağlıyor. Kabil yönetimi de projenin geriye kalan 30 kilometresinin inşaatını üstlendi. Bu caddenin inşaatı Afgan işadamlarının faaliyetlerine büyük katkısı olacağı ifade ediliyor.