Pars Today

Şeffaf, geniş kapsamlı ve sağlıklı bir seçim sisteminin şekillenmesinde bir çok etken etkilidir.

Siyasi ve kültürel ve iktisadi bileşenlerden ülke nüfuzu ve yüzölçümüne  ve geleneksel ve yerel sünnetler gibi tarihi ve kültürel etkenlerden bazı odakların seçimlere nüfuz etme çabalarına kadar bir çok etken, seçim sürecini etkileyen bileşenlerdir.

Her ülkenin siyasi nizamında anayasada belirlenen şartlar ve kriterlere göre seçim sistemi için özel hukuki ve yürütme düzenleri tanımlanır. Bu alanda bazı benzerlikler de söz konusudur ki çeşitli yöntemlerle seçimlerin tüm merhalelerinin sağlıklı bir şekilde gerçekleştiğini onaylayabilir.

Seçimlerle ilgili hazırladığımız özel programızının önceki bölümünde bunun bazı örneklerinden söz etmiştik. Şimdi söze kaldığımız yerden devam ediyoruz.

Geçen bölümde anlatıldığı üzere, genelde çeşitli ülkelerde seçimleri gözetleme görevini beş kurum üstlenir. Bu kurumlardan biri, yargı kurumunun bir parçası sayılan anayasa mahkemeleridir. Bu bağlamda Fransa, Avusturya, Almanya, Bulgaristan, Filipinler ve Kırgızistan’ı örnek vermek mümkün. Geçen bölümde ayrıca Fransa’nın anayasa konseyinden söz ettik, fakat başka örnekler de vardır. Örneğin Avusturya’da anayasa mahkemesi vardır ki üyeleri bakanlar kurulunun önerisi ve cumhurbaşkanının onayı ile milli meclis ve federal konsey tarafından seçilir. Bu mahkeme Avusturya’da seçimleri gözetlemekten sorumludur.

Anayasayı kollama ve koruma konseyi sözcüsü Dr. Abbas Ali Kedhüdai şöyle diyor:

Anayasayı kollama ve koruma konseyinin sayın üyeleri kanunlar ve Allah rızasından başka hiç bir şeyi göz önünde bulundurmaz ve cumhurbaşkanlığı seçimlerinde de Anayasayı kollama ve koruma konseyinin kriteri olan şey anayasa ve cumhurbaşkanlığı seçim yasasıdır ve konsey bunun dışında bir şeye müdahale etmez ve yasal olarak da bunu yapma yetkisi yoktur. ancak doğal olarak Anayasayı kollama ve koruma konseyi üyeleri de bu toplumun birer üyesidir ve ülkenin siyasi atmosferi ile aşina kişilerdir ve başkalarının hakkında gündeme gelen konulardan haberi vardır ve günlük haberleri de rasat ederek olaylardan haberdar olur ve sonuçta konsey bir kez hazırladığı kriterlere göre hareket eder ve bu kriterlerin aday olan kişilerle karşılaştırılmasını yapar. Bu durum tüm herkes için geçerlidir. Bazen aday bir gençtir ve siz bu gencin deneyimsiz olduğunu ve yönetme yükümlülüğünü üstlenemeyeceğini söyleyebilirsiniz, ya da biri vardır ki yıllarca deneyimi vardır, fakat cismi açıdan üstlendiği yükümlülüğü yerine getiremeyeceğini düşünebilirsiniz. İşte tüm bu durumlar bir arada değerlendirilir.

Peki, İslam cumhuriyetine inanmak ve mümin olmak ne demektir?

İslam Cumhuriyeti nizamının ilkelerine inanmak ve mümin olmak şartı İran anayasasında belirtilen bir şarttır. İran anayasası nizamın ilkelerini belirlemiştir. Eğer biri anayasayı kabul etmiyorsa, ya da ilkelere işaret eden bazı maddelerini kabul etmiyorsa ve bunu dile getirmişse, o zaman Anayasayı kollama ve koruma konseyinde adaylığının onaylanmasını beklememesi gerekir.

Almanya anayasasına göre seçimlerin sağlığını incelemek, özellikle temsilcileri güven mektuplarını onaylamak veya temsilcilerin dokunulmazlığını kaldırmak veya temsilcilikten azletmek, temsilciler meclisinin yetkileri arasında yer alır. Federal anayasa mahkemesi ise Almanya’da en yüksek yargı kurumu ve en güçlü ve en saygın devlet erkanlarından biridir.

Bulgaristan’da da anayasanın 66. Maddesine göre ne zaman seçimlerin sağlığı konusunda kuşku duyulacak olursa konu anayasa mahkemesine sevk edilebilir.

Romanya’da da seçimlerin gözetilmesi konusunda bu ülkenin anayasasının 47. Maddesi büyük milli konsey her milletvekilinin seçiminin doğru olup olmadığı konusunda karar verdiğini ifade ediyor. Bu konsey her milletvekilinin seçimi yasal olup olmadığını inceliyor ve seçim sonucunu onaylama veya iptal etme yönünde karar veriyor. Herhangi bir milletvekilinin seçimi iptal edildiğinde tüm hakları ve milletvekilliği yetkileri de kesiliyor.

Parlamentosu temsilciler meclisi ve senato meclisinden oluşan İtalya’da,  anayasasının 66. Maddesine göre bu meclislerden her biri kendi üyelerinin güven mektubu ve milletvekilliğini yürütme salahiyetinin bulunup bulunmadığı hakkında karar verebiliyor.

Parlamentosu avam meclisi ve senato meclisinden oluşan Kanada’da da avam meclisinin bir yetkisi anayasanın esnek maddelerini değiştirmek veya düzeltmek ve milletvekillerinin güven mektubunu onaylamak veya milletvekillerini azletmektir.

İslam İnkılabı Lideri Ayetullah Hamanei şöyle diyor:

Eğer İmam’ın –ks– yolunu kaybeder veya unutursak veya maazallah kasten bir kenara bırakırsak, İran milleti tokat yemiş olur. Herkes gözü doymak bilmeyen küresel istikbarın ülkemizden bir an gözünü ayırmadığını bilmelidir. İran büyük bir ülke, zengin bir ülkedir. İran dünyanın en hassas dörtyolunda yer almıştır ve bu da sahtekar zorba devletler için çok önemlidir. Bunlar İran üzerindeki tamahlarından el çekmez ve ancak siz İran milleti büyük ilerleme kaydettiğiniz takdirde onlar umudunu kesecektir.

Japonya’da anayasanın 42. Maddesine göre bu ülkenin parlamentosu iki meclisten, yani temsilciler meclisi ve danışmanlar meclisinden oluşmuştur. Seçilen kişilerin ve güven mektuplarının onayı ilgili meclisin görevidir ve basit çoğunluk ve oturuma katılanların oyları ile yapılır. Japonya anayasasının 55. Maddesi herhangi bir meclisin üyelerinin salahiyetini onaylamak, aynı meclisin görevi olduğunu vurgulamıştır.

Asya ülkeleri arasında benzer gözetimlerin uygulandığı ülkelerden biri de Filipinler’dir. İki meclisli bir nizamı olan Filipinler’de her meclisin kendine özgü anayasa mahkemesi vardır. Her mahkeme 9 üyeden oluşur. Bu üyelerden üçü yüksek mahkeme tarafından atanan üç yargıçtan oluşur ve azınlık ve çoğunluk partileri de üçer üye atamaktadır. Üç yargıçtan hangisi daha kıdemli ise, mahkeme Başkanı seçilir ve bu mahkeme seçimleri ve meclisin kararlarını gözetlemekle yükümlüdür.

Kırgızistan’da da anayasanın 82. Madddesinin 3. Bendine göre cumhurbaşkanlığı seçimlerinin yasal olarak düzenlendiğine anayasa mahkemesi karar verir.

Arap ülkeleri arasında demokratik seçim sistemi uygulayan seyrek sayıdaki ülkelerden biri olan Suriye’de de anayasanın 62. Maddesine göre anayasa yüksek mahkemesi  herhangi bir milletvekilinin seçimi sağlıklı yapılmadığı yönünde kanaat getirdiği takdirde durumu bir ay içinde söz konusu milletvekiline bildirir ve böylece milletvekilliği düşer.

Bazı ülkelerde ise seçimleri gözetleme görevi içişleri Bakanlığı tarafından yürütülür. Örneğin Britanya’da Başbakan, içişleri bakanını belirler ve içişleri bakanlığı yasalara göre meclise aday olan adayların salahiyetini onaylama veya reddetme yetkisine sahiptir. Bu ülkede yüksek mahkeme üyeleri de kura çekimi ile atanır. Yüksek mahkeme avam meclisine seçilenlerin güven mektubunu inceler ve onaylanıp onaylanmadığı ile ilgili raporunu meclise sunar ve meclis de raporu tartışmaya açmaksızın onaylar. Britanya’da sadece seçilmeleri yönünde itiraz olan temsilcilerin güven mektubu incelenir, yoksa seçilen kişinin güven mektubu onaylanmaksızın temsilciliği onaylanmış kabul edilir.

Öte yandan üç erkin birbirinden bağımsız olduğu ilkesinden hareketle yasama meclisleri esasen bu görevi yürütmekte yetkili değildir ve ancak yargı yetkilileri bu görevi yürütebilir. Buna karşın ABD, Belçika ve İsviçre gibi diğer bazı ülkelerde yasama meclisleri üyelerinin güven mektubunu inceler ve onları kabul veya reddeder.

ABD anayasası şöyle diyor: meclislerden her biri seçimlerin ve sonuçları ve üyeleri hakkında yargıda bulunabilir. ABD anayasasının birinci maddesinin 5. Bendinde İngilizce “Judge” sözcüğü kullanılmıştır ki bu sözcük hukukta yargıda bulunma anlamında kullanılır. Hukuk açısından yargıç veya hakemin verdiği kararların bir özelliği elzem getirmesi ve uygulanma hükmü içermesidir. Bu yüzden Amerika meclisleri seçim sonuçları ve seçilen kişilerin hakkında yargıda bulunabilir ve bu açıdan gözetimleri Estesvabi gözetim sayılır.

Bazı ülkelerde ise seçim yüksek konseyi adında bir konsey seçimleri gözetlemekle yükümlüdür. Bu bağlamda Türkiye’yi örnek vermek mümkün. Türkiye anayasasının 67. Maddesine göre Seçimler ve halkoylaması serbest, eşit, gizli, tek dereceli, genel oy, açık sayım ve döküm esaslarına göre, yargı yönetim ve denetimi altında yapılır.

Türkiye anayasasının 79. Maddesi Seçimlerin, yargı organlarının genel yönetim ve denetimi altında yapıldığı beyan edilmiştir. Madde şöyle devam ediyor:

Seçimlerin başlamasından bitimine kadar, seçimin düzen içinde yönetimi ve dürüstlüğü ile ilgili bütün işlemleri yapma ve yaptırma, seçim süresince ve seçimden sonra seçim konularıyla ilgili bütün yolsuzlukları, şikâyet ve itirazları inceleme ve kesin karara bağlama ve Türkiye Büyük Millet Meclisi üyelerinin seçim tutanaklarını ve Cumhurbaşkanlığı seçimi tutanaklarını kabul etme görevi Yüksek Seçim Kurulunundur. Yüksek Seçim Kurulunun kararları aleyhine başka bir mercie başvurulamaz. Yüksek Seçim Kurulunun ve diğer seçim kurullarının görev ve yetkileri kanunla düzenlenir.Yüksek Seçim Kurulu yedi asıl ve dört yedek üyeden oluşur. Üyelerin altısı Yargıtay, beşi Danıştay Genel Kurullarınca kendi üyeleri arasından üye tamsayılarının salt çoğunluğunun gizli oyu ile seçilir.