Эрон бўйлаб саёҳат (24)
Ушбу дастурда Язднинг тарихий шароитида жойлашган Сув музейи ва Язд Катта масжидини зиёрат қиламиз.
Ассалому алайкум дўстлар, тарихий Язд шаҳрига ташрифимиз давомида биз 740 гектарга яқин майдонга эга Эрон миллий ёдгорликлари рўйхатида рўйхатга олинган шаҳарнинг тарихий мазмунига тўхталамиз. Шаҳарнинг эски қисмида жойлашган тарихий бинолар ва жойлар, бозорлар ва бошқа жойлар дам олиш ва сайёҳлик жойлари ҳисобланади. Ушбу тарихий контекст турли маҳаллаларни ўз ичига олади ва улар орасида "Фаҳадан маҳалласи" Язддаги энг қадимги маҳаллалардан биридир. Бундай тарихий шароитда Қожарларгача бўлган патриархал даврдаги уйлар ҳозиргача сақланиб қолган, бу ҳудуд аҳолисининг анъанавий ҳаётини эслатувчи, меъморчилик ва қадимийлик нуқтаи назаридан катта аҳамиятга эга бўлган қимматли иншоотлардир. Қизиғи шундаки, уйларнинг аксарияти ҳам турар жой. Бу уйларнинг ўзига хос хусусиятларидан марказий ҳовли, даҳлиз, уч ва беш эшикли хоналари, баланд деворлари, ҳовли атрофидаги турли жойларни тартибга солиш ва ташкил этиш, уларнинг гўзал манзаралари бор.
Язд шаҳрининг тарихий тузилиши
Оға уйи, Тавана уйи, Афшор уйи ва бошқалар ҳижрий 7 асрдан қолган тарихий обидалар ҳисобланади. Маҳмудий, Ларий, Арабзода, Мортаз, Навоб Вакилларнинг уйлари ҳам Қожар даврининг қизиқарли ва қимматли намуналаридир. Биз фурсатдан унумли фойдаланиб, 2000 йилдан буён фойдаланиш тартиби ўзгартирилиб, “Сув музейи” сифатида танланган Язддаги эски уйлар орасидан “Кулоҳдуз уйи”ни танладик. Ушбу улуғвор тарихий уйни зиёрат қилиш чоғида биз ушбу чўл ҳудудида бир неча минг йиллик сув тарихи, унинг қадри ва аҳамияти билан яқиндан танишамиз.
Сув музейи беш қаватли бино бўлиб, унга кирган заҳоти ўзига хос меъморчилик, эркаловчи нигоҳ эътиборни тортади.
Бу қасрни қуришни марҳум Саййид Али Акбар Кулоҳдуз ҳижрий 1266-1269 йиллари Қожарлар даври савдогарларидан бирига буюрган. Кулоҳдуз уйининг сувоқларида ўсимлик, ўсимлик ва ҳайвон нақшлари тасвирланган бўлиб, бинога ўзгача қиёфа бахш этади. Бу уйнинг яна бир жуда гўзал қисми - Кўзгулар зали. Орси деразалари ва витражлари бу уйнинг ранг-баранг оламни яратган бошқа гўзалликларидандир. Язд сув музейини бошқа сув музейларидан ажратиб турадиган жиҳати шундаки, у ердан юзлаб йиллик сув ўтказгичлари ўтади. Бир пайтлар аҳолига зарур сув етказиб берган карез шу ерда жойлашган. Аслида уйнинг пастки қавати Раҳимобод ва Заражнинг икки карез шохларида жойлашган бўлиб, бугунги кунда 2000 йилдан ошиқ Зарч сув ўтказгичи ва 75 км узунликдаги, ҳозиргача ишламоқда.
Бинонинг иккинчи қавати, аслида пастки қават, қуйи оқим деб аталади. Бу турли хил озиқ-овқатлар омбори бўлиб, унда турли хил озиқ-овқатлар махсус усуллар билан бўшлиқда сақланади. Паяб аслида 10 метр чуқурликдаги майдон бўлиб, саккиз бурчакли бўшлиққа эга ва доимий ҳарорат деярли ҳар доим барча фаслларда 14 даражани ташкил қилади. Бу сиртнинг ўртасида карез сувининг ўтиши кондиционерни ушлаб турадиган ҳавза бор.
Кўп хона ва йўлакларга эга учинчи қават ёзнинг иссиқ ва машаққатли кунларини ўтказиш учун жой эди. Саройнинг тўртинчи қавати оила аъзолари ва хизматкорлар яшаш жойи бўлиб, у беш эшикли хона, зал, шинам ва ошхонадан иборат эди. Бешинчи қават ёки "Кулоҳдуз уйи" деб номланувчи том, манбага қарамасдан, уй аҳолиси томонидан ишлатиладиган сувни сақлаш учун жой эди.
Сув музейи турли даврлардаги сув билан боғлиқ бинолар ва ишлар билан танишиш учун яхши жой.
Ҳозирда ушбу музейда 200 дан ортиқ тарихий ашёлар ва сув ўтказгич қазиш асбоблари коллекциясидан тортиб, Язднинг асосий акведуклари ҳужжатларигача сақланмоқда. Музейда ўтмишда сув тақсимоти ва вақф қилиш билан боғлиқ ҳужжатлар ва жиҳозлардан ташқари, ўша даврда деҳқонлар ўртасида тақсимланган сувнинг улушини кўрсатадиган сув тақсимот ҳужжатлари ҳам мавжуд.
Музейнинг яна бир қисмида сиз сувни сақлаш ва ташиш билан боғлиқ идишлар ва жиҳозлар тўпламини кўришингиз мумкин. Бир неча минг йиллик музей қадимий тарих китобларида қайд этилган ушбу музейнинг диққатга сазовор жойларидан биридир.
Ҳурматли дўстлар, умид қиламизки, Язд сув музейи сизда қизиқ бўлди. Язд шаҳрининг тарихий мажмуасидаги зиёратдан сўнг Масжидининг баланд ва мовий миноралари диққатимизни тортди. Бу масжид, шубҳасиз, Эроннинг меъморий дурдоналаридан бири ҳисобланади. Икки қаватли гумбазли ва мутаносиб бўлган Рафи дарвозаси, шунингдек, маконларнинг ранг-баранглиги Эрон мусулмон рассомларининг диди, санъати ва маҳоратининг намоёнидир. Асл Эрон меъморлиги санъати масжиди Ҳаромнинг сувоқлари, навлари, ҳовлилари ва кўтарилган минораларида мавжуд бўлиб, уларда ўзининг юксак чўққисига, мукаммаллигига эришган дейиш мумкин.
Узун айвон, уйнинг гумбази ва мозаик безаклари ва исломий нақшлар билан безатилган, хитойлик тугунларга ўхшаш ўсимликлар дизайни билан безатилган ушбу масжид атрофидаги бўшлиқни ушбу бинонинг энг гўзал қисмлари деб ҳисоблаш мумкин. Ҳар бир томошабиннинг диққат-эътибори ва бу уни ушбу бинога ҳайратга солади. Ноёб кошинкорликдан ташқари, бу масжиднинг миноралари унинг ноёб ва ажойиб элементларидан бири бўлиб, баландлиги 52 метр бўлиб, дунёдаги энг баланд миноралардан биридир.
Язд масжидининг ҳозирги биноси дастлаб Саййид Рукниддин Муҳаммад Ғозий томонидан ҳижрий 7 аср бошларида Гаршасб ибн Али ибн Фаромарз томонидан қурилган эски Катта масжид устига қурилган.
Дўстлар, дунёнинг бу жўшқин қадимий шаҳри Яздда ҳеч бир қалам билан тасвирлаб бўлмайдиган жойлар ва диққатга сазовор жойлар кўп. Язднинг бошқа диққатга сазовор жойлари билан танишиш учун навбатдаги дастуримизда ҳам бизга қўшилинг.
