Эрон бўйлаб саёҳат (67)
Келгуси бир нечта дастурларда биз Хуросон Разавий вилоятига ташриф буюрамиз ва сизни Эроннинг ушбу гўзал вилоятининг гўзалликлари билан таништирамиз
Ассалому алайкум барча Эрон бўйлаб саёҳат дастурлар туркуми тингловчилари ва мухлислари, азизлар, бугунги дастуримизда Эроннинг Фирдавсийдек буюк аллома ва нотиқлари туғилган, тамаддун бешиги бўлган Хуросон Разавий вилоятига саёҳатимиз бор. Улуғ Ислом пайғамбарининг покиза оилаларидан бўлган Имом Ризо (а.с.) зиёратгоҳи борлиги билан Эрон вилоятлари орасида гавҳардек ярқираб турган замин. Сизларни ушбу саёҳатга биз билан бирга бўлишга таклиф қиламиз.
Хуросон Разавий вилояти тарихий Хуросоннинг кичик бир қисмидир. Ўтмишда жуда катта майдонларга ва бирлашган ҳудудга эга бўлган ҳудуд. Аммо бугунги кунда Хуросон Разавийнинг учта вилояти, Шимолий ва Жанубий ва Эрондаги бошқа вилоятларнинг бир қисми ушбу буюк Хуросон таркибига киради ва унинг катта қисми Афғонистон ва Эроннинг шимолий ва шимоли-шарқий ҳудудларида жойлашган. Инсоният сивилизациясининг бир қисми катта Хуросонда ва қадимги ва исломгача бўлган даврларда вужудга келган ҳамда ислом сивилизацияси даврида билим ва маданиятнинг пайдо бўлиши ва тарқалишида, сивилизация унсурларини яратишда энг муҳим рол ўйнаган ақлли ва меҳнаткаш одамлар бу ерда бўлган.
2003-йилда, Эрон Исломий Маслаҳат Мажлисининг тасдиғига кўра, Хуросон вилояти учта алоҳида вилоятга бўлинган ва маркази Машҳад бўлган Хуросон Разавий вилояти ташкил этилган. Машҳад, Нишопур, Сабзавор, Турбат Ҳайдария, Қучон ва Кашмар шаҳарлари вилоятнинг муҳим шаҳарлари ҳисобланади.
Хуросон Разавий вилояти географик жиҳатдан шимолий ва жанубий қисмларга бўлинган бўлиб, унинг шимолий қисмларида деҳқончилик ва чорвачиликнинг унумдор текисликлари, жанубий қисми эса ўсимликлари кам паст адирлардан иборат чўл текисликларига эга. Бу ҳудудда бир қанча тоғ тизмалари мавжуд бўлиб, иккита Ҳезар Масжед ва Биналуд тоғ тизмаси бошқа тоғларга қараганда баландроқ ва узунроқдир. Иқлими жиҳатидан бу вилоят шимолий мўътадил зонада жойлашган бўлиб, одатда ўзгарувчан ва ҳарорат шимолдан жанубга кўтарилади, лекин йиллик ёғингарчилик камаяди. Хуросон Разавий вилояти турли минтақаларда турли иқлим шароитларига эга, шунинг учун тоғ олди ҳудудлари юмшоқ ярим чўл иқлимига эга, жанубий ҳудудлари иссиқ ва қуруқ ва Қучон, Бинолуднинг жанубий ҳудудлари, Ҳезар Масжед баландликлари ва Машҳаднинг бир қисми каби ҳудудларда иқлим мўътадил тоғли. Баландлиги 3615 метр бўлган Бинолоод чўққиси вилоятнинг энг баланд нуқтаси, 299 метр баландликдаги Сарахс текислиги эса вилоятнинг энг паст нуқтаси ҳисобланади.
Хуросон Разавий вилояти Шарқий Эрондаги энг муҳим ва асосий биологик марказ бўлиб, ушбу минтақадаги ижтимоий, иқтисодий ва маданий фаолиятнинг оғир маркази ҳисобланади. Имом Ризо (а.с.)нинг зиёратгоҳи ва Найрнинг Туркманистон ва Афғонистонга яқинлиги, диний туризмнинг кенг тарқалганлиги сабабли, бу вилоят савдо фаолиятининг гуллаб-яшнашига сабаб бўлган.
Узоқ ўтмишдан бошлаб Хуросон маҳсулотларининг катта қисми қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ва ҳунармандчиликка ажратилган. Бинобарин, Хуросон вилоятининг миллий миқёсдаги экспортининг катта қисмини буғдой, заъфарон, зирк, майиз ва ҳайвон териси каби қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ташкил этади. Унумдор текислик ва водийларда яхши деҳқончилик ерлари ва мўл сув мавжудлиги туфайли бу вилоятда ёнғоқ, бодом, олма, нок, писта, хурмо, ситрус мевалари каби совуқ, субтропик ва тропик маҳсулотлар етиштириш мумкин. Хуросон Разавий Эрондаги энг муҳим чорвачилик раёнларидан биридир. Хуросон Разавий яна Эрон ҳунармандчилигининг асосий марказларидан биридир. Бу вилоятнинг энг муҳим ҳунармандчилиги фируза безаклари ясаш, мўйнали кийимларни кашта қилиш ва гиламдўзликдир.
Хуросон Разавий вилоятида безак ва қимматбаҳо тошлардан тортиб, темир рудаси, гипс, оҳак, кўмир ва бошқалар каби турли хил конлар мавжуд.
Вилоят бўйлаб кўплаб сулолалар ва ҳукуматлар вужудга келган ва йўқ бўлиб кетган.
Қадимги палеолит даврига мансуб, санаси 800 минг йил аввал бўлган бир қанча тош қурол ва асбоб-ускуналар Машҳаддаги Кашфар дарёси тубидан топилган Эрондаги инсоният ҳаётининг энг қадимий артефактларидан бири ҳисобланади. Тус, Нишопур ва Сабзавор каби қадимий аҳоли марказларига эга бўлган Хуросон Разавий тарихий қадимийликка эга бўлиб, исломдан олдин, сўнгра кейинги асрларда Эрон тарихи ва маданиятидаги энг нуфузли марказлардан бири бўлган.
Вилоят аҳолисининг 3,6 фоизини эронлик бўлмаган этник гуруҳлар, жумладан Афғонистон, Ироқ ва бошқа мамлакатлар фуқаролари ташкил этиши қизиқ. Хуросон Разавий халқи этник хилма-хиллиги туфайли форс, араб, турк, туркман, курд ва кирманжи тилларида сўзлашади. “Эроннинг маънавий пойтахти” ва Эрондаги диний туризмнинг энг муҳим маркази ҳамда дунёдаги иккинчи диний шаҳар сифатида ушбу вилоятнинг пойтахти Машҳад шаҳри бу вилоятга алоҳида аҳамият ва нуфуз берган. Шу боис Машҳад шаҳри билан яқинроқ танишишни маъқул кўрдик.
Ҳижрий 202 йилда Имом Ризо (а.с.) шаҳид бўлиб, Тус шаҳридаги Санобод деган жойда дафн этилгандан сўнг ҳозирги Машҳаднинг асосий ўзаги пайдо бўлди. Ҳижрий 7 асрда Тус шаҳри мўғуллар томонидан вайрон қилинганида, ўша ҳудуд аҳолиси Машҳадга кўчиб ўтиб, бу шаҳарнинг ҳажми ва ривожланишини аста-секин ошириб борди. Дастлаб Санобод Ноғон қишлоғида қабр бўлган Машҳад шаҳри аста-секин ривожланиб борди. Машҳад ва Тус шаҳарларининг умумий тарихини ҳисобга олиб, биз аввало Тус шаҳри тарихи ҳақида умумий фикрга эга бўламиз. Тус шаҳрининг бош биноси Эроннинг афсонавий шоҳи Жамшидга, уни қайта қуриш эса Эрон қаҳрамони ва саркардаси Тусга тегишли. Бу шаҳар Сосонийлар даврида мавжуд бўлган. Тус шаҳри учинчи халифанинг халифалиги даврида араблар томонидан босиб олиниб, ислом давлати ерларига қўшиб олинган. Ҳижрий 421 йилдан Салжуқийлар Хуросоннинг муҳим шаҳарларига аста-секин кириб бордилар. Улар Тусни ўзининг олим вазири Хожа Низом ал-Мулк Тусийга топширдилар. Ҳижрий 548 йилда Ғуз қабиласи салжуқийлар султони Санжарни мағлуб этиб, Хуросоннинг йирик шаҳарларини, жумладан Тусни ҳам эгаллади.
Тус Илхонийлар ва Темурийлар давридаги ўзига хос ва нозик мавқеи туфайли ўша давр ҳукмдорлари ўртасида бир неча бор тўқнашувларга учраб, токи ҳижрий 791-йилда муваффақияциз қўзғолондан сўнг халқи қирғин қилиниб, шаҳар вайрон қилинди. Одатдагидек, ўлдирилганларнинг бошларига миноралар ўрнатилди. Ҳижрий 807 йилда тахтга Амир Теймурнинг ўғли Шоҳрух мирзо ўтирди. Унинг даврида Тус шаҳрида ободлик ва қурилиш авж олди. Шоҳрух давридан бошлаб Машҳаднинг фавқулодда аҳамияти, темурий султонлар, хусусан, Бойсунқур Мирзонинг Машҳадга ва Имом Ризо (а.с.) муқаддас қадамжоларига бўлган эътибори Тус шаҳри номининг сўниб кетишига сабаб бўлди. ҳижрий 9 асрнинг иккинчи ярми тарихларда Тус номи тилга олинмаган ва баъзан тилга олинса, Машҳаднинг ҳудудларидан бири сифатида киритилган. Чунки Тус ҳижрий 9 асрдан кейин бошқа ривожланишни кўрмади ва унинг қолган аҳолиси Машҳадга ҳижрат қилдилар. Эски қайиндан харобадан бошқа ҳеч нарса қолмаган, янги қайин эса фақат Эроннинг форсийзабон шоири Фирдавсий қабри туфайлигина муҳимдир. Ҳар ҳолда, ҳозирги Машҳад тарихи эски Тус шаҳри тарихи билан узвий боғлиқ бўлиб, Машҳад ар-Ризо зиёратгоҳи нуқтаи назаридан кейинги асрларда содир бўлган воқеалар тарихий ва диний аҳамиятини икки баравар оширди. Бугунги кунда Машҳад Эрон ва ислом давлатларининг йирик шаҳарлари орасида машҳур, йирик шаҳардир.
Азиз дўстлар, дастурнинг сўнгги лаҳзаларига етиб келдик. Биз Машҳад шаҳри билан кейинги танишувни келажакдаги режага қолдирамиз ва шу вақтгача барчангизни Аллоҳ таолонинг ихтиёрига топширамиз.
