Эрон бўйлаб саёҳат (73)
Ушбу дастурда биз сизни ушбу шаҳарнинг диққатга сазовор жойлари билан таништириш учун Сабзаворга бордик. биз билан бўлинг.
Дўстлар, Нишопурни зиёрат қилганимиздан сўнг Сабзаворга саёҳат қиламиз. Бу заминнинг бой тарихи давомида турли империя ва ҳукуматларни кўрган бой тарихга эга тарихий шаҳар ва бугунги кунда ўша даврдан қолган қадимий обидалар бу шаҳарни диққатга сазовор сайёҳлик масканига айлантирган. Ҳозирда Сабзавор шаҳрида эрамиздан аввалги учинчи минг йилликка оид 500 та тарихий ашёлар топилган бўлиб, улардан 100 дан ортиғи рўйхатга олинган. Сизларни ушбу саёҳатга таклиф қиламиз.
Сабзавор тумани Разавий Хуросон вилоятининг ғарбида, маркази Сабзавор шаҳри билан жойлашган. Бу шаҳар тоғ этаклари ва текисликлар орасида жойлашгани учун иқлими хилма-хил. Тоғлар ва чўл ўртасидаги кичик масофа ва иккита асосий тоғ тизмаларининг мавжудлиги 110 км узунликдаги Жўғтай ва 90 км узунликдаги Меш тоғи минтақадаги кўплаб мавсумий дарёларнинг манбаи бўлган чўққилари ва тоза қоялари билан табиий ва ноёб диққатга сазовор жойларнинг бетакрор мажмуини яратган. Мисол тариқасида Сабзавордан 5 км жанубда жойлашган Шир Аҳмад қўриқхонаси ва Парванд қишлоғининг ғарбий қисмидаги Парванд овлаш тақиқланган ҳудудини келтиришимиз мумкин.
Сабзавор шаҳрининг тарихий фонида олиб борилган археологик тадқиқотларга асосланиб, бу шаҳарнинг маданий келиб чиқиш тарихи милоддан аввалги йўринчи минг йилликка тўғри келади. Биҳа ёки Байҳақ Сабзаворнинг эски номи бўлиб, ҳижрий 600 (милодий 1203) йилдан бошлаб Сабзавор қадимий Байҳақ шаҳрининг вориси бўлган. Эроннинг муҳим тарихий манбаларидан бири “Тарих Бейҳақий”да ёзишича, Сабзаворнинг келиб чиқиши бундан 2500 йил аввал, яъни Сосонийлар даврига тўғри келади. Сабзавор ва Бейҳақ тарих ва география жиҳатидан икки хил шаҳар бўлиб, тарих яққол кўрсатиб турибдики, Бейҳақнинг яратилиш даври Сабзавордан олдинги йиллар бўлиб, кейинчалик, вақт ўтиши билан Бейҳақдан унча узоқ бўлмаган ҳозирги Сабзавор ўша тарихий шаҳар ўрнини эгаллаган. Қадимги Бейҳақ шаҳри Сабзавордан 6 километр узоқликда жойлашган ҳозирги Хосроғурд қишлоғи атрофида барпо этилган бўлиб, кейинчалик у вайронага айланган ва Сабзавор шаҳрининг марказий ҳудудида секин-аста обод, кенгайиб, ривожланиб бориб,. ҳозирги Сабзавор шаҳри вужудга келган. Мўғуллар ҳужумида Сабзавор шаҳри бутунлай вайрон бўлган, аммо аста-секин қайта тикланган. Бу шаҳарда кўплаб тарихий воқеалар содир бўлган. Жумладан, ҳижрий 737 йилда, бу шаҳар Сарбадарон сулоласининг бошпана ва пойтахтига айланди. Сабзавор шаҳри Дорул-Моменин номи билан ҳам машҳур бўлган. Мўғулларнинг бу шаҳар аҳолисига қилган ҳужуми оқибатидаги яра ҳали битмаган бир пайтда Шоҳ Аббос Сафавий даврида яна бир бор Сабзавор Бухоро хонлиги қўшинлари томонидан вайрон қилинган. Ҳужум натижасида аҳолининг маълум қилми ҳалок бўлди, аммо бундан кейин бу шаҳар аста-секин обод бўлди. Бу шаҳар учун Сафавийлар даври ўтмишни тиклаш ва қайта қуришнинг бошланиши эди. Бу шаҳар сўнгги ўн йилликларда яна гуллаб-яшнади ва ҳали ҳам ривожланиб, замонавийлашмоқда.
Бугунги кунда Сабзавор Эрон шимоли-шарқидаги энг муҳим академик, маданий, исломий ва тарихий марказлардан бири ҳисобланади ва Эрон тарихи ва илм-фанининг тимсолларидан бири ҳисобланади. Бу шаҳар халқларининг илм-фан ва маданиятини намоён этувчи илмий-академик марказлар, семинариялар узоқ тарихга эга. Бу шаҳар турли тарихий даврларда буюк мутафаккирларнинг келиб чиқиши бешиги бўлган. Ислом оламининг буюк файласуфи Ҳож Мулла Ҳоди Сабзаворий ҳамиша тарих хотирасида қолади. Эроннинг буюк тарихчиси Абулфазл Бейҳақий ҳам шу шаҳарда туғилиб, шу юртда вафот этган. Буюк шоирлар ҳам шу шаҳардан илм-фан ва адабиёт оламига кириб келган.
Илгари Сабзавор Ипак йўли йўналишида жойлашган бўлиб, бугунги кунда Теҳрон-Машҳад автомобил йўли ушбу шаҳар марказидан ўтади ва унинг жойлашуви шундайки, Жанубий Хуросон ва Шимолий Хуросон ўртасидаги Теҳрон билан алоқа шу шаҳар орқали ўрнатилади. Сабзавор Хуросон дарвозаси деб ҳам аталади. Ҳозир бу шаҳар Разавий Хуросоннинг Машҳад ва Нишопурдан кейинги энг катта ва энг муҳим шаҳри ҳисобланади. Қайд этиш жоизки, Сабзавор Хуросоннинг энг ишончли ишлаб чиқариш ва савдо марказларидан бири ҳисобланиб, бу шаҳар аҳолисининг аксарияти тадбиркорлик билан шуғулланади ва ҳар йили Сабзавордан катта миқдорда пахта, ипак, дон, зира ва тутатқи экспорт қилинади. Айниқса, бу шаҳарнинг зираси жуда яхши ва дунё бозорларида ўз ўрнини очган.
Азиз дўстлар, Сабзавор шаҳри ҳақида қисқача маълумотдан сўнг ушбу шаҳарнинг қадимий обидалари ва диққатга сазовор жойлари билан танишиш мақсадга мувофиқдир. Сафавийларнинг ноёб меъморчилиги намунасини кўриш учун Жоме масжиди яхши жой. Бу масжид Шоҳ Таҳмасаб Сафавий буйруғи билан Сабзавор шаҳрида қурилган. Бу масжиднинг деворлари, арклари ва айвонларида қадимги Эрон анъанавий меъморчилигининг ўзига хос хусусиятларини ўзида намоён этган Сафавийларнинг ноёб кошинкорлик ишларини кўриш мумкин.
Қибла, шимолий айвонлар, шунингдек, ҳовли, Шабистон ва айвонни ўз ичига олган тахминан 4000 квадрат метр майдонга эга Сабзавор Жоме масжиди ушбу шаҳарнинг Байҳақ кўчасининг жанубий чеккасида жойлашган. Архитектура далилларига кўра, вақт ўтиши билан ушбу бинонинг қисмлари қайта тикланган ва реконструкция қилинган. Қибла айвонининг жануб томонида меҳроб бор. Унинг тепасида ҳижрий 1292 йилга оид ёзув бор. Бу айвон тепасида иккита ғиштли минора кўринади. Бу қисмнинг ён томонларида жанубий айвон қурилиши билан бир вақтда узун аркли нефлар жойлашган. Масжиднинг шимолий айвонининг шарқий томонидаги йўлакда Сафавийлар даврига оид 979 ва 1136 ҳижрий йилларга оид тош битиклар ўрнатилган. Сабзавор Жоме масжидининг асосий безакларидан бири етти рангли кошинлар ва гил кошинлардир. Бу бино ҳижрий 8-асрнинг меъморий хусусиятларини кўрсатади.
Сабзавор тарихий масжиди ҳам ушбу шаҳарнинг диққатга сазовор жойларидан биридир. Сарбдарлар ҳукмронлиги даврида Сабзавор уларнинг севимли пойтахти бўлган, ўша пайтда Сабзаворнинг тарихий масжиди Сарбдарлар зодагонларининг ибодат маскани бўлган, кейинчалик у катта ҳайит намозлари ўқиладиган жой сифатида ишлатилган. Айтилишича, бу ер Эронда жума намози ўқиладиган биринчи жой бўлиб, бу масалага алоҳида аҳамият берилган. Бу иморат тепасида гумбазли тўртбурчак ва пешонасида айвондан иборат. Унинг меъморлиги ва дизайни Сафавийлар даври меъморий услубига жуда ўхшаш бўлиб, у ҳижрий 8-асрга тўғри келади. Ҳозирда бу масжид намоз музейи сифатида танилган. Ушбу тарихий асар Ҳожи Шожа Мемар Эсфаҳоний томонидан қурилган ва мозаик кошинлар ва гипс безаклари билан безатилган.
Сабзевар тарихий масжиди
Сабзаворнинг “Тарихий ихдонлар”и ҳам бу тарихий шаҳарнинг диққатга сазовор жойларидандир. Қадимги кунларда Сабзавор ёзининг иссиқ даври узоқ бўлганлиги учун аҳолининг сувини салқин сақлаш учун музликлар ва сув омборларига муҳтож бўлиб, шаҳар бурчакларида анъанавий усулда қурилган. Бугунги кунда шаҳарнинг жанубий қисмларида сиз ушбу тарихий музликларнинг бир қисмини кўришингиз мумкин.
Сабзавордан ўн километр ғарбда Хосроғурд минораси жойлашган. Археологик қазишмаларга кўра, Хосроғурд минораси Разавий Хуросон вилоятидаги энг баланд тарихий иншоот бўлиб, чўлдаги маёқ каби карвонларга йўл кўрсатувчи вазифасини ўтаган. Бу минора ушбу саҳрода меҳр ва илм билан яшаб келган чўл аҳлининг меҳр-оқибати, дўстлиги ва меҳмондўстлиги рамзидир. Минора ҳижрий 6-асрга тўғри келади ва бу минора салжуқийлар сулоласи даврига тўғри келган ҳижрий 505-йилда қурилган.
Бу миноранинг архитектураси баландлиги 38 метр бўлган ғиштдан қурилган бўлиб, у учта компонентдан иборат: пойдевор, корпус ва тепа. Пойдевор тўғри тўртбурчак шаклда бўлиб, атрофи саккиз қиррали ғишт конструкция билан ўралган бўлиб, ён томонлари орасидаги бўшлиқда тўртта хонага ўхшаш катакчалар жойлашган. Минора шафтининг танаси юмалоқ бўлиб, унинг диаметри тагликдан чўққигача камаяди. Кузасига геометрик массивли ғиштдан ясалган безаклар ва заргарлик билан қопланган куфий ёзувлари ёпиштирилган бўлиб, бу Хосроғурд Сабзавор минорасини ҳижрий 6 асрнинг энг гўзал тарихий минораларидан бирига айлантиради.
Дўстлар, дастур аввалида Сабзаворда кўплаб таниқли илм-фан, адабиёт ва дин арбоблари борлигини тилга олдик. Мутафаккир ва донишманд файласуф Ҳож Моллоҳ Ҳоди Сабзаворий Эроннинг бу минтақасининг ёрқин юлдузларидан биридир. Ҳожи Мулла Ҳоди Сабзаворий ҳижрий 1212 йилда. У умрини Сабзаворда бошлаган, бошиданоқ диний илмларни ўрганган. Машҳад ва Исфаҳон шаҳарларига жўнаб, Машҳадга қайтиб, ҳикмат, фиқҳ ва тафсирдан дарс бера бошлади. Кирмонда бир муддат қолиб, ўз шаҳрига қайтиб, Фасиҳия мактабида дарс бера бошлади. 1289-ҳижрийда Асрор номи билан машҳур ҳожи Мулла Ҳоди Сабзеварий 77 ёшида вафот этди. У фалсафа тизими, мантиқда тизим тавсифи, Лияли тавсифи, абстракцияга маржа ва бошқалар каби қимматли асарлар қолдирган. Бу буюк файласуфнинг Сабзавор шаҳридаги қабри Машҳад шаҳрига Имом Ризо (а.с.)ни зиёрат қилиш учун кетаётган зиёратчилар учун доимо зиёратгоҳ ҳисобланади. Мақбаранинг ички қисми хоч шаклидаги дизайнни ўз ичига олади, унда камералар ва хоналар қурилган. Ҳижрий 1340 йил бошларида қабрни безаш, тиклаш ва мустаҳкамлаш ишлари Эрон миллий артефактлар ассоциацияси томонидан амалга оширилди. Мовий фон ва фируза гумбаздаги ранг-баранг кошинлар бинога ўзгача таъсир ва шуҳрат бахш этган.
Бугунги кунда Ҳож Мулла Ҳади Сабзаворий ерга кўмилган бўлса-да, унинг ғоя ва қарашлари Эрондан ташқаридаги университетларда ҳам ўқитилиб, жаҳон олимлари ва файласуфлари орасида танқид қилинмоқда. Ҳаким мулла Ҳодий Сабзаворий шахси ва характери ҳақида кўплаб мутафаккирлар сўзлаганлар.Покистонлик шоир ва файласуф Муҳаммад Иқбол Лаҳорий Ҳожи Мулла Ҳодий ҳақида шундай дейди: Мулла Садродан кейин Эроннинг яқин даврининг энг буюк мутафаккири Мулла Ҳоди Сабзаворийдир.
