Эрон бўйлаб саёҳат (78)
Азизлар, Жанубий Хуросон вилоятига саёҳатимиз давомида қизил тилла ёки заъфарон ўлкаси бўлмиш Қойин шаҳрини зиёрат қилишда биз билан бўлинг.
Қойин Жанубий Хуросон вилоятининг йирик шаҳарларидан бири ва Қайнат туманининг маркази. Бу шаҳар ўтмишдан бери дунёнинг қизил олтин пойтахти сифатида танилган ва Эрон шарқидаги биринчи инсон яшаш жойи сифатида танилган.
Тарихий далиллар Қойин шаҳридан 18 километр жанубда жойлашган Хоник ғорида одамларнинг яшаши тарихини милоддан аввалги 12-20 минг йиллар давомида кўрсатса-да, сўнгги археологик топилмалар шуни кўрсатадики, Қойинда одамларнинг жойлашиши тарихи ўрта палеолит даврига бориб тақалади. Бу тахминан 30 000 йил олдин дегани.
Истахорийдан тортиб, Носир Хосров Қабадиёний ва Абда... Муҳаммад бин Аҳмад Моғадсийгача кўплаб тарихчилар ўз китобларида Қойин ҳақида гапирганлар. Ҳижрий 8-асрда Ҳамдуллоҳ Мостофий Қаҳистоннинг бошқа аҳоли пунктлари билан солиштирганда Қойиннинг марказийлигини, шунингдек, заъфарон ва унинг мевалари кўплигини хабар қилади.
Маркополо ўзининг саёҳатномасида бу ҳудудни "Тунокайн" деб ҳам эслатиб ўтган, бу ҳудуд Қаҳистон давлатининг иккита йирик шаҳарлари Тун (ҳозирги Фирдавс) ва Қойин номи билан аталган.
Қойин Сосоний ҳукмдорлари даврида Эроннинг муҳим куч марказларидан бири ва саноқли стратегик шаҳарларидан бири ҳисобланган. Қойин ислом даврида Қаҳистоннинг энг катта шаҳри бўлган ва у Систон ва Кирмоннинг муҳим савдо йўллари ва Уммон денгизи қирғоқларида бўлгани учун доимо муҳим бўлган. Қойиннинг тижорат ва иқтисодий аҳамияти шу даражада бўлганки, ҳижрий 4 асрда Моқдисий уни Уммон дарвозаси ва Кирмон порти ва Хуросон омбори деб атаган. Ислом даврида бу шаҳарда турли дарвозалари бўлган қўрғон ва унинг атрофида хандақ бўлган, шу хандақ қолдиқларининг кичик бир қисми ҳозиргача сақланиб қолган.
Қойин шаҳри қадимий ёдгорликларга жуда бой. Ушбу шаҳарда ўтказилган сўнгги сўровлар 170 та асарни аниқлашга олиб келди. Бу асарлар қадимий тепаликлар ва манзилгоҳлар, қасрлар, масжидлар, қабр ва мақбаралар, тарихий уйлар, қари дарахтлар, ғорлар ва ер ости қалъаларидир. Обидаларнинг энг юқори концентрацияси ислом ўрта асрларига тегишли бўлиб, кўпчилик тепаликлар ва қадимий жойлар, тоғ қалъалари ва кўплаб ғорларда бу даврга оид асарлар мавжуд.
Ушбу тарихий ёдгорликлардан ташқари, минтақада оҳактош тузилишга эга тоғ тизмаларининг мавжудлиги Қойин шаҳрининг турли ҳудудларида кўплаб ғорларнинг пайдо бўлишига олиб келди. Аниқланган ғорлар асосан шаҳарнинг марказий ҳудудларида тарқалган. Бу ғорларда табиий мўъжизалардан ташқари тарихий ёдгорлик белгилари ҳам бор, айниқса, кўплаб ғорларда меъморий асарларнинг мавжудлиги уларни минтақанинг муҳим тарихий ва туристик диққатга сазовор жойларидан бирига айлантирган.
Текширувлар асосида бу шаҳарда 40 та тарихий қаср аниқланган бўлиб, бу қасрларнинг аксарияти Исмоилийлар даврида (1000 йил аввал) қурилган ва ҳарбий мақсадларда фойдаланилган. Қолган қалъалар сосонийлар даврига (2000 йил аввал) ва салжуқийлар даврига (исмоилийлар билан бир вақтда) тегишли.
Кўплаб тарихий асарлар орасида ҳижрий 8-аср биноларидан бири бўлган Қойин масжиди алоҳида аҳамиятга эга.Шаҳар марказида жойлашган ушбу масжид Эроннинг энг қадимий масжидларидан бири бўлиб, маънавиятдан ташқари, ёқимли ва қувончли муҳитга эга.
Қойиннинг тарихий масжиди 2470 квадрат метр майдонга эга бўлиб, шундан 1050 квадрат метр айвон, меҳроб ва ҳужралар остида, 120 квадрат метри эса ички аренадир.
Ҳовли атрофида икки метр чуқурликдаги ҳужралар, бундан ташқари баландлиги 18 метр, эни 11 метр, узунлиги 22 метр бўлган айвонлар мавжуд бўлиб, у масжиднинг меъморий дурдоналаридан бири ҳисобланади. Говҳаршодбегим масжиди каби гўзал.
Айвоннинг томи тўртта камар ва учта гумбазли бўлиб, улар чиройли бўялган ва безатилган, мозаикалари жуда нозик ва гўзалдир. Айвоннинг расмлари Исфаҳон услубида бўлиб, Сафавийлар даврида ишланган ва 2000 йилда таъмирланган
Масжиднинг иккита эшиги бор, бири шарқда эски бозорга, иккинчиси шимолга (ҳозирги бозор жойи) очилади.
Бу бинонинг тарихи ҳақида турлича фикрлар мавжуд, бироқ масжид пойдеворидан бири Сосонийлар олови ибодатхонасида барпо этилгани бунинг энг тарихий исботидир.
Ушбу тарихий бино 1100 ёшда бўлиб, 1316-йил 29-декабрда Эрон миллий ёдгорликлари рўйхатида 295-рақам билан рўйхатга олинган.
Қойин сув музейи ҳам ушбу шаҳарнинг сайёҳлик жойларидан биридир. Қойин сув музейи Жанубий Хуросондаги ягона сув музейи сифатида 2006 йилда Қойин маданий мерос ташкилоти томонидан ушбу шаҳарнинг Бозор сув ҳавзасида амалга оширилган реставрация ишларидан сўнг ташкил этилган.
Бу сув омбори эски бозор жойлашган тош хиёбоннинг охирида жойлашган бўлиб, шу сабабли у сув ўтказгичдан (Хонаб) тортилган бозор сув омбори номи билан машҳур.
Темурийлар даврига оид ушбу сув ҳавзасининг тарихий биноси ушбу музейнинг энг муҳим туристик диққатга сазовор жойи ҳисобланади. Сув омборининг зинапояси Паширга олиб борадиган 32 зинапоядан иборат бўлиб, унинг пештахтаси беш метрни ташкил қилади. Зинапояларни қуришда Шефте ва Сарож оҳакли ғиштлардан фойдаланилган. Сув омборининг чуқурлиги етти метрга яқин.
Қойин Бозор сув омбори биноси Эрон миллий ёдгорликлари рўйхатида 6734 рақами билан рўйхатга олинган.
Қойин сув музейида сув каналини қазиш билан боғлиқ буюмлар ва аксессуарлардан ташқари, объектлар ҳам мавжуд. Сув тақсимоти ва ҳоказолар ҳақида сув ҳавзалари, тўғонлар ва эски тўғонлар, сув ўтказгичлар, тегирмонлар, пиёда кўприклар ва барча сув иншоотлари, эски сув сақлаш мосламалари, сув ўтказгичларининг ёритиш ускуналари билан боғлиқ бир қанча расмлар қизиқувчиларга тақдим этилди.
Шунингдек, ушбу музейда сувга оид урф-одат ва маросимлар, сув иншоотлари меъморчилиги ҳақида маълумотлар, ёмғир сўраш маросимлари, мақоллар, кўҳна сув ўтказгичлари мўъжизалари, сувга оид бағишлов мактублари расмлари шаклида тақдим этилган. Чиройли расмлар ташриф буюрувчиларга кўринади.
Бозаржамеҳр сайёҳлик намунаси майдони 509 гектар бўлиб, Қойин шаҳридан тўрт километр узоқликда жойлашган.
Бу ҳудуд Қайн-Биржанд йўлининг шарқий томонида жойлашган бўлиб, шарқ ва жануби-шарқдан Абу Дар тоғи ва Қале-Коҳ баландликларига жанубдан Геҳистон ўрмонининг охиригача олиб борадиган айланма йўл ҳам мавжуд.
Тарихий, маданий ва табиий диққатга сазовор жойлар ушбу минтақанинг туризм хусусиятларидан бўлиб, Абу Ал-Мафахир мақбараси, Бузар Жамеҳр мақбараси, Чеҳл Докҳтар қалъаси ва Тоғ қалъаси уларнинг энг муҳимларидандир.
Тоғ ёнбағрида ҳижрий ИВ-В асрларда яшаб ўтган машҳур мутасаввуф, сиёсатчи ва шоирлардан бири Қосим ибн Иброҳим ибн Мансур исмли Бузургмеҳр (Бузаржамеҳр) Қўнийнинг Ғазнавий султони Масуд саройида хизмат қилган мақбараси бор. Далилларга кўра, Бузармеҳр Қўний қабри ҳижрий 6-7-асрларда қурилган бинолардан биридир. Ушбу бино хоч шаклида ва гўзал меъморчилик билан қурилган. Мақбараси тўрт айвонли бўлиб, гумбази шу айвонлар устида қурилган. Эслатиб ўтамиз, Бузаржамеҳр Қўйний қабри биноси Эрон миллий ёдгорликлари рўйхатида 2759-рақам билан рўйхатга олинган. Мақбарага қараган тоғ тепасида халқ “Тоғ қалъаси” деб атайдиган тарихий қалъани ҳам кўришимиз мумкин.
Қойин тоғ қалъаси Қойин шаҳрининг жанубий томонида ва бу шаҳардан 3 километр узоқликда жойлашган бўлиб, у Қойин шаҳри ёнидаги тоғда қурилган. Бу қаср Жанубий Хуросон вилоятидаги энг йирик қасрлардан бири бўлиб, узоқ вақт давомида бу мустаҳкам қалъа Қаҳистон вилояти ҳукмдорларининг ҳукумат қароргоҳи бўлган. Қойин қалъаси исмоилий диндорларининг асосий таянч ва қароргоҳларидан бири эди.
Исмоилийлар тахминан ҳижрий 5—6-асрларда Аламут Қазвин қалъасини эгаллаб, ўз номидан ҳукумат тузган оқим эди. Уларнинг асосий курашлари Аббосий халифалари ва мўғуллар билан бўлган кураш эди. Ҳасан Сабоҳ катта саъй-ҳаракатлар билан ўз ҳудудини Суриягача кенгайтирган, аммо охир-оқибат исмоилийлар ҳукумати мўғуллар ва Хулакухоннинг ҳужуми билан қулаган исмоилий етакчиларидан бири эди.
Бу қаср Қаҳистон минтақасида зодагон бўлганлиги сабабли, шарқий ҳудудлардан хавф ёки душман ҳужуми келганда, 60 километр масофадаги Зардон тоғ қалъаси тепасида маҳаллий ҳарбий кучлар томонидан ёндирилган олов нури билан унинг ҳукмдорлари хабардор қилинган.
Қалъа икки алоҳида бўлимдан иборат бўлиб, бири аскарларга, иккинчиси амирларга тегишли бўлиб, минглаб аскар сиғими бўлган. Қалъанинг ички бўшлиқлари миноралар, хона ва йўлакларни ўз ичига олади.
Қойин тоғ қалъаси жануб ва шарқ томондан тоғларга қарайди ва ғарб ва шимолдан Қойин текислигига қарайди, меъморий шакли ва орқасида қолган арклар, бўшлиқлар ва эшиклар шакли ва унинг Фарс ғарбидаги бургут уясига ўхшашлиги вилоятнинг бу улкан тош қалъанинг ёшини билдиради. Салжуқийлар даври асари бўлган ҳозирги қалъа эски қалъа харобалари устига қурилган бўлиб, бу қалъани қуришда асосий материаллар тош ва оҳакдан фойдаланилган. деворларнинг барча юзалари ва миноралар панжарасининг ташқи корпуси сувоқланган. Бино Эрон миллий асарлари рўйхатида 1380-сонли 4803-рақам билан рўйхатга олинган.
Ҳурматли дўстлар, аввал айтиб ўтганимиздек, Қойин ва унинг атрофидаги ҳудудларда кўплаб тарихий ва табиат ёдгорликлари мавжуд бўлиб, уларни дастур муддати чекланганлиги сабабли ҳаммаси билан таништиришнинг имкони йўқ, шунинг учун сўнггида қисқача маълумот берамиз. Ушбу шаҳарнинг қимматли тарихий асарларидан бири бўлган "султон уйи" билан танишинг. Биз сиз билан Қойин антропология музейи ҳузурида ҳамроҳ бўламиз.
Солтани уйи Қойин шаҳрининг тарихий обидалари ичида жойлашган ва Эрон миллий ёдгорликлари рўйхатида рўйхатга олинган Зандие даврига оид Қойин шаҳрининг тарихий ёдгорликларидан биридир. Бу уй Қойиннинг соҳиблари ва оқсоқолларидан бири Султонийлар оиласига тегишли бўлиб, 1382-йилда Қойин шаҳар ҳокимлиги ва Ислом кенгаши томонидан асл эгасидан сотиб олиниб, маданий мерос, ҳунармандчилик ва туризм бошқармасига топширилган. Қойиннинг реставрация учун мўлжалланган тўртбурчак шаклга эга бўлиб, пештахтаси, кириш даҳлизи, коридор, ёзги ва қишки айвон, яшаш жойлари, ошхона ва омборхона мавжуд. Ҳозирги вақтда ушбу музейда халқнинг урф-одатлари намойиш этилмоқда. Бу музейда Қойин шаҳрининг бир қанча анъанавий урф-одатлари, касб-ҳунар, оқсоқоллар, таниқли шахсларнинг асарлари, расмлари, таржимаи ҳоллари намойиш этилган. Музейнинг турли жойларида тўй маросимлари ўтказилган, маҳаллий рақс, анъанавий қишлоқ хўжалиги, қалам ясаш, йигирув, Жажим-тўқув, Шаб Челе маросими, Заъфаронни тахта қилиш, экиш ва йиғиш дизайнлаштирилган ва интервалгача жойлаштириш жараёнлари намойиш этилган.
