Тожикистон ва Туркия қўрқув ва умид йўлида

Тожикистон ва Туркия ўтган йили қийин омилларга қарамасдан муносабатларини кенгайтириш учун қадамлар ташлади.

Тожикистон ички ишлар вазири Рамазон Раҳимзода 25-июл, душанба куни Анқарага ташрифи чоғида Туркия ички ишлар вазири Сулаймон Сойлу билан хавфсизлик шартномасини имзолади. Бу икки давлат жорий йилнинг апрел ойида мудофаа вазирлари иштирокида ҳарбий шартнома имзолаган эди.

1992-йил 29-январда Тожикистон ва Туркия ўртасида расмий дипломатик алоқалар ўрнатилган бўлса-да, Туркиянинг Тожикистон билан алоқалари Марказий Осиёнинг бошқа республикалари билан алоқалари доирасида кўриб чиқилади. Бироқ 90-йилларда Тожикистоннинг ички инқирози, шунингдек, Туркия сиёсатидан хавотирлар туфайли бу алоқалар секинроқ кенгайиб борди.

Қирғизистон Миллий хавфсизлик қўмитаси раҳбари генерал Қамчибек Ташиев сифатида Қирғизистон ва Тожикистон ўртасидаги сўнгги кескинлик ҳақида шундай деди: Қирғизистон Туркияга “Байрактар ТБ2” учувчисиз самолётига буюртма берган ва бу дронлардан фойдаланувчи учувчилар Туркияда ўқитилган”.

Шу боис Қирғизистон ҳарбийлари Туркия байроғи остидаги учувчисиз учоқларни сотиб олиши, мамлакат ўтган йили Тожикистон билан вақти-вақти билан содир бўлган тўқнашувларда қўлланилганини инкор этганганига қарамай, шунингдек, “24-гуруҳ” аъзоларининг Тожикистон мухолиф гуруҳларидан бири сифатида туркияда мавжудлиги, Сўнгги йилларда расмий Душанбада Анқаранинг ҳарбий ва сиёсий стратегияларидан хавотир уйғотди.

Шу боис Тожикистон ўтган йили хавотирлар, таҳдидларни камайтириш ва иқтисодий, сиёсий, хавфсизлик ва ҳарбий соҳалардаги алоқаларни кенгайтириш мақсадида; Туркия ҳукумати билан дастлабки музокаралар ва меморандумларни бошлади.

Булар орасида Тожикистон Ички ишлар вазирлигининг терроризм, экстремизм ва бошқа трансмиллий жиноятларга қарши курашга доир баёноти асосида яқинда имзоланган хавфсизлик келишуви ҳам бор.

Ушбу келишув тафсилотлари ошкор этилмаган бўлса-да, тахминлар асосан 24 гуруҳи аъзоларини экстрадиция қилишнинг чекланиши ва ҳатто эҳтимоли бўйича хавфсизлик соҳасидаги ҳамкорлик, шунингдек, Марказий Осиёда ИШИД каби террористик гуруҳларнинг мудроқ уяларини аниқлаш бўйича хавфсизлик соҳасидаги ҳамкорлик билан боғлиқ. 

Чунки Тожикистон 24 гуруҳни экстремист деб атайди ва юқори даражадаги яна бир хавфсизлик муаммосидан хавотир билдирди ва Тожикистон президенти Имом Али Раҳмон шундай деди: “Радикализм, экстремизм ва террористик гуруҳларнинг мудроқ уялари Марказий Осиё мамлакатлари учун жиддий таҳдиддир”.

Шу боис, Туркиядаги аъзоларининг мавжудлиги сабабли Гуруҳ 24ни чеклаш ва сўнгги ойларда Истанбулда ҳибсга олинган ИШИД унсурларидан олинган маълумотлар туфайли Марказий Осиёдаги террорчи гуруҳларнинг жимжимадор ўзакларини аниқлаш бўйича иккита масала катта эҳтимол билан Туркия билан хавфсизлик тўғрисидаги битим асосий масалалари бўлиши мумкин. Бу Тожикистон ички ишлар вазирлигининг терроризм ва экстремизмга қарши кураш ҳақидаги баёнотида акс этган.

Шунингдек, Туркиянинг Марказий Осиёдаги манфаатлари бу давлатни Тожикистон хавотирларини бартараф этиш чораларини кўришга мажбур қилди.

Туркия ва Марказий Осиё муносабатлари бўйича эксперт Муҳаммад Принcек ҳам шундай дейди: “Тожикистон Туркия бўлмаса-да, Афғонистон масаласидаги географик жойлашуви ва Туркиянинг Марказий Осиёдаги стратегик манфаатлари туфайли бу давлат Туркия нуқтаи назаридан жуда муҳим”.

Бироқ сўнгги йилларда Туркияда Тожикистон ҳукуматига қарши бўлган айрим гуруҳлар, масалан, “24” гуруҳининг мавжудлиги Душанбени хавотирга солмоқда.

Туркиянинг Анка стратегик тадқиқотлар маркази директорлар кенгаши аъзоси Ешим Демир мамлакатнинг Тожикистон билан муносабатларига путур етганини тан олар экан, Туркия ҳукуматининг ҳаракатини ҳимоя қилиб шундай дейди: Тожикистон мухолифатининг айрим сиёсий-ижтимоий фаоллари кетиш ва яшаш жойи учун Туркияни танлаган ва бу давлат бу одамлар жиноят содир этмагунча депортация қилиш ва яшаш жойини бекор қилишга қодир эмас.

Туркия ҳукумати 24 гуруҳ аъзоларига яшаш ҳуқуқини берганига қарамай, баъзида уларни ҳибсга олиб, судга тортган. Бу гуруҳ раҳбари Соҳраб Зафар аввалроқ айтганидек:Мен аллақачон Туркия ҳукумати томонидан уч марта ҳибсга олинганман ва бир неча ойдан бери ҳибсда сақланмоқдаман.

Афтидан, Тожикистондаги мухолиф гуруҳлардан Анқаранинг Душанбе билан муносабатларида очко тўплаш ва савдолашиш воситаси сифатида фойдаланиши бу муносабатларда салбий менталитет ва муҳитнинг шаклланишига олиб келди ва Туркиянинг Қирғизистонга қурол-яроғ ёрдами бу вазиятни янада оғирлаштирди.

Умуман олганда, шуни айтиш мумкинки, минтақа давлатлари ўртасидаги муносабатларнинг ўзаро манфаатларга асосланган кенгайиши ҳамда минтақавий ва барқарорлаштирувчи имкониятлардан фойдаланиш, масалан, транзит тоифаси ва Қирғизистон-Тожикистон-Афғонистон-Эрон-Туркия йўлаги сиёсий муаммолар ва хавфсизликни енгиб, минтақавий ва жамоавий ҳамкорликни ривожлантиришга эътибор қаратиши мумкин.