Эрон бўйлаб саёҳат (93)
Дўстлар, биз билан қолинг, биз гўзал Ардабил вилоятига саёҳатимизни давом эттирамиз ва Эроннинг бу қисмидаги турли тарихий ва табиий диққатга сазовор жойларни ўрганамиз.
Одатда шаҳар бозорлари сайёҳларнинг севимли жойларидан ҳисобланади. Ардабилнинг тарихий бозори ҳам бу шаҳарнинг сайёҳлик жойларидан биридир. Шаҳар марказида жойлашган Ардабил бозори асрлар давомида бу шаҳарнинг бизнес ва иқтисодиётининг марказига айланган. Ардабил бозорининг тарихий мажмуаси ўзининг ёши ва анъанавий меъморчилиги билан Эроннинг қизиқарли ва тарихий бозорларидан бири бўлиб, бошқа бозорлар каби қатор, тимчеҳ, сара, масжид, гарамбадан иборат. Ардабил бозори узоқ ва ёрқин тарихга эга. Айрим далилларга кўра, Ардабил бозори салжуқийлар даврига бориб тақалади. Муқаддасий ва Истахорий (ҳижрий 4-аср) Ардабил бозорини хоч шаклида деб таърифлайди, унинг ўртасида масжид бўлган.
Ардабил бозори ҳам ҳижрий 7-8-асрларда жуда кўп обод бўлган, лекин унинг асосий гуллаб-яшнаши Сафавийлар даври билан боғлиқ. Бу даврда Ардабил Сафавий султонларининг келиб чиқиши, диний марказ, шунингдек, Шайх Сафиуддин Ардабилий ва бошқа Сафавий султонларининг қабрлари жойлашганлиги сабабли шаҳар ва унинг бозори алоҳида аҳамиятли ва обод бўлган. Бозорнинг ҳозирги шакли Сафавийлар ва Қожарлар даврига оид асарларни ифодалайди ва асосий бозор қатори, Пир Абдулмалик қатори, Қайсарий қатори, поябзалчи қатори, Ғўломон қатори, зардўз бозори, зардўз бозори, пахта сотувчилари, мисгарлар, пичоқчилар қатори, темирчилар, қуруқ маҳсулотлар дўкони (Ҳожи Мирзо), Голшан саройи, Вакил саройи, Янги ёки Зангерило саройи, Ҳож Аҳмад саройи, Ҳож Шекар саройи, Мажидие саройи, Имом Жума саройи, Доғчи саройи ва Тимчеҳ Зангерили саройини ўз ичига олади
Бозор мажмуаси оддий гумбаз ва гумбазлар билан қопланган бўлиб, дўкон пештахталарининг эни ўртача уч метр, аркларнинг таглик диаметри 80 см га яқин. Бозор ичидаги ёруғлик гумбаз қопламаларига ўрнатилган тешиклар орқали таъминланади. Чаҳар сувқ ёки Қайсериянинг катта бозори бозорнинг муҳим қисмларидан биридир. Бинонинг бу қисми узун ва оддий шарсимон гумбазли айлана шаклида. Пастки қисмидаги бинонинг диаметри 12 метр, тахминий баландлиги эса 13 метр. Бинонинг пастки қисми, дўконлар пойдевори ва бозорларнинг кенгайиши ҳисобга олинмаган ҳолда, 12 та пойдевордан иборат бўлиб, улар 12 та тоғорали гумбаз пойдевори учун замин тайёрлаган. У саккизта дўкон аркларида, қолган 4 та бозор йўлакларида ўрнатилган. Тимче, Сера ва Занжели бозори Ардабил бозорининг бозорга олиб борадиган бошқа муҳим қисмларидир. Сераи Занжели - саккиз бурчакли (тўртта асосий томони ва тўртта иккинчи томони) иморат бўлиб, унинг асосий томонлари 10,20 метрни ташкил қилади, саккизбурчак юзи бурчак буриш орқали тепада айланага айлантирилган ва унинг устига оддий шарсимон гумбаз ўрнатилган. Ардабил бозорининг тарихий мажмуаси сўнгги йилларда маданий мерос ташкилоти томонидан таъмирланиб, реставрация қилинган ва бу асар 1364-йил 27-августда 1690-рақами билан Эрон миллий асарларидан бири сифатида рўйхатга олинган.
Ардабилга саёҳат қилишда диққатга сазовор жойлардан бири Ардабил шаҳрининг Калхорон маҳалласида жойлашган Ардабилнинг тарихий обидалари қаторида жойлашган Шайх Жаброил мақбарасидир. Шайх Аминиддин Жаброил шайх Сафиуддин Исҳоқ Ардабилийнинг отаси ва Сафавийлар подшоҳларининг аждодидир. Бу мақбара қурилган жой Шайх боғи номи билан машҳур бўлган катта ҳудуд бўлиб, у ҳижрий 1030 йилда, яъни 10-аср бошларида қурилган. Бу бинода ҳовли, айвон, равоқ ва ҳужра мавжуд.Шайх боғида ўймакорликларга қабрлар кўп. Ҳовли тўртбурчак, кириш ва чиқиш жойи бўлиб, унинг ўртасида Шайх Калхорон мақбараси жойлашган.
Мақбаранинг ташқи кўриниши ғиштдан қурилган ва жуда кўзни қамаштиради. Бинонинг томи текис бўлиб, ўртасида ғиштдан ясалган чиройли гумбаз бор. Ушбу бинонинг диққатга сазовор жойларидан бири бу айвон ва қабр ўртасидаги ўймакорлик бўлиб, у жуда бадиий ишланган. Ёғочдан ясалган кириш эшигида нафис ўймакорлик, шеърларни кўриш мумкин. Умуман олганда, Эрон ислом меъморчилигининг тимсоли бўлган Сеййид Аминуддин Жабройил мақбу таъсирчан меъморчилик ва ажойиб ва бадиий кошинкорлик, сувоқ ва наққошлик ишларига эга. Мақбарага кирганингизда, ўртада ёғоч сандиқни кўрасиз. Бу деворларнинг атрофи кафел билан қопланган. Плиткалар фируза кўк ва тўқ кўк рангда бўлиб, улар орасида олтин ранг кўринади. Кошиннинг тепасида куфий ёзувида бадиий ва ажойиб ёзувлар кўринади. Мақбара деворлари иккита ичи бўш девордан иборат бўлиб, улар ўзига хос асар ҳисобланади. Мақбаранинг гўзал гумбазининг моқранлари Сафавийлар даврининг кўзга кўринган меъморчилик санъатларидандир.
Эроннинг аксарият шаҳарлари каби Ардабилда ҳам Ағазада Ардабилий саройи, Мирфтаҳи уйи, Вакил ар-Раая уйи, Манафзода уйи, Хадембаши уйи, Ҳож Юсуф Садегий уйи, марҳум Моруж уйи, Сейид Ҳошем Иброҳимийнинг уйи, Халилзода уйи, Шариат уйи ва бошқа ажойиб тарихий уйлар қурилган бўлиб, Ардабил вилояти саёҳатчилари ва сайёҳлари одатда бу тарихий уй ва қасрларни томоша қилиш учун борадиган жой. Ушбу тарихий уйларнинг бир қисмини зиёрат қилиш мақсадга мувофиқдир.
"Ағазада Ардабилий уйи" Қожарлар даврида қурилган бўлиб, Ардабил шаҳридаги Али Қапу майдонида жойлашган, Ардабилнинг диққатга сазовор жойларидан бири ва бу шаҳарнинг меъморий рамзи ҳисобланади.
Оғазада Ардабилий уйи Қожарлар даврида ўша даврнинг машҳур савдогарларидан бири бўлган Ҳож Исмоил оға Тажерга тегишли бўлган етти қасрдан биридир. Бу қасрнинг асосий зал, даҳлиз, яшаш хонаси, хазина, ҳаммом, ошхона, вестибюл ёки даҳлиз, тош айвон ва платформалар, кичик ва катта ҳовли, қўш томли бўлиб, улар худди Қожар қасрлари каби қурилган. Шунингдек, Мажмуа ҳовлисида ўйилган тошлардан иборат тўртбурчак шаклдаги тош ҳаммом ва фаввора кўринади. 1386 йил 18 сентябрда Ағазада саройи 19529 рақами билан Эрон миллий ёдгорликлари рўйхатига киритилган ва ҳозирда анъанавий ресторан сифатида фойдаланилади.
Ардабилнинг “Дин шарафи музейи” ҳам Ардабил шаҳрининг сайёҳлик масканларидан биридир. Ардабил шаҳри буюк алломалар маскани бўлган ва бу буюк алломаларнинг обрў-эътиборини улуғлаш, бу замин аҳлининг диний эътиқодларининг чуқур илдизларини кўрсатиш мақсадида Ардабилнинг нуфузли диний музейи ташкил этилганининг сабаби ҳамдир.
Музейнинг жойлашган жойи ўтмишда “Мирфтаҳи уйи” бўлиб, у музейга айлантирилган. Мирфтахийнинг тарихий уйи ҳижрий 1250 йилга тўғри келади ва биринчи паҳлавий даврида қизлар учун биринчи ўрта мактаб сифатида фойдаланилган. Бу бино интроверт бинолар қаторига киради. Уйнинг жозибаси орасида ғишт ишлари нақшига мос келадиган, фасаддаги рангли шиша ва ғиштли безаклар ва нозик дизайндаги қанотли деразаларни қайд этишимиз мумкин. Бу бино 2011-йил 10-январда Эрон миллий ёдгорликларидан бири сифатида рўйхатга олинган. Ушбу музейда ушбу мамлакатнинг 57 нафар таниқли алломаларининг расмлари, фотосуратлари ва ҳайкаллари намойиш этилган. Ардабиллик моҳир мусаввир Ҳасан жанобларининг суратлари эркалик бўлиб, уларнинг барчаси ижтиҳод даражасига етган алломаларнинг суратларидан ташқари бу алломаларнинг қўлёзмалари ва ёдгорликлари ҳам бор.
Ардабилнинг асосий ўзлигини билиш учун ушбу шаҳар музейларига ташриф буюришдан кўра яхшироқ йўл йўқ. Шундай қилиб, Ардабилдаги яна бир музейга борамиз, бу шаҳарнинг “Антропология музейи”.
Антропология музейи Ардабил вилоятининг турмуш тарзи, урф-одатлари, маҳаллий кийим-кечаклари, маҳаллий таомларни тайёрлаш ва Ардабил вилоятининг махсус маросимларини ўрганиш учун яхши жой. Ушбу музей Али Қопу майдонидаги Оға Наги (Заҳир ал-Ислом) тарихий ҳаммомида жойлашган. Қайд этилган музейнинг ҳозирги жойлашуви Сафавийлар давридан олдинги давр ва ВИИ асрнинг иккинчи ярмида Ардабил аҳолиси томонидан фойдаланилган жамоат ҳаммоми шаклида бўлган.
Бу масканда Ардабил вилояти аҳолисининг маҳаллий либослари акс эттирилган 33 турдаги ҳайкалларни намойиш этишдан ташқари, ушбу ҳудуднинг тарихий-маданий ўзига хослигига оид асарлар ва қўлёзмалар тўпланиб, намойиш этилган. Бу ҳаммом Илхонийлар даврида Зоҳир ул-Ислом исмли шахс томонидан қурилган бўлиб, 200 йилдан кейин унинг қисмлари қўшилган. Бу ҳаммомнинг икки ном билан машҳур бўлишининг сабаби шундаки, уни Оқанги Мутамон ар-Раая исмли шахс ҳам қайта тиклаган. 1378 йилда бу ҳаммом маданий мерос томонидан сотиб олинди ва эски текстураси сақланиб қолган ҳолда антропологик музейга айлантирилди. Ушбу музейнинг кириш қисми кийиниш хонасидан бошланиб, ўтмишда чўмилишнинг махсус маросимлари ҳайкаллар билан акс эттирилган тўрт қўлли саккиз бурчакли тош ҳавзада тугайди.
Дўстлар, бугунги дастуримиз сиз учун қизиқарли бўлади деган умиддамиз. Ардабилнинг бошқа тарихий ва табиий диққатга сазовор жойлари билан танишиш учун сизни кейинги дастуримизга қўшилишга таклиф қиламиз.
