Эрон бўйлаб саёҳат (98)
Дўстлар, бугунги дастуримизда гўзал Табриз шаҳри ва унинг қимматли тарихий обидаларини зиёрат қилишда ҳамроҳимиз бўлинг.
Табриз шаҳрининг эски контекстида, бу шаҳарнинг машҳур бозорининг ғарбий қисмида, Жоме масжиди олдида, Табриз шаҳрининг энг машҳур ва мағрур тарихий уйларидан бири ажралиб туради. Бир қарашда ўзининг Қожар меъморий услуби ва кириш жойи тепасида “хонайи машрутия” деб ёзилган уй ҳар бир томошабиннинг эътиборини тортади. Табриз шаҳрининг конституциявий инқилобдаги ўрни ва бу уйнинг бу ҳаракатдаги ўрни ҳисобга олинса, 1375-йилда бу бино конституциявий музейга айлантирилиб, конституция даврига оид қимматли ҳужжатлар ва ёдгорликлар унда намойиш этилган.
Конституциявий уй Табриздаги Қожарлар даври биноларидан бири бўлиб, ҳижрий 1287-йилда парламент ёпилгандан кейин у энг кўзга кўринган конституциявий арбоблар, жумладан Сатторхон, Бақирхон, Таға-ул-ислом Табризий, Ҳожи Мирзо Ағафарший ва бошқа конституциячилар Озарбайжонда бўлган, Табриздаги 11 ойлик урушлар даврида эса Конституциявий мужоҳидларнинг қароргоҳи ва йиғилиш жойи бўлган.
Бу жой Хож Меҳди Козеканонийнинг шахсий мулки бўлиб, 1247 (милодий 1868) йили Ҳож Вали Мемар Табризий томонидан қурилган. Ҳож Меҳди машҳур савдогарлардан ва озодлик тарафдорларидан эди. Табриз шаҳрида конституциявийлик кучайиши билан Ҳож Меҳди конституциячиларга қўшилди ва конституциявий инқилобнинг асосий молиявий ёрдамчиларидан бирига айланди. У бу уйни конституциячилар ихтиёрига топшириб, конституциявий етакчилар йиғилишини ўтказиш ва Қожар ҳукуматига қарши эълонларни чоп этиш ва тарқатиш учун йўналтирилади.
Конституциявий уй икки қаватли, ички ва ташқи қисмлари бўлиб, Қажар даври меъморий услубида, пойдевори 1300 квадрат метр тош, ғишт ва лойдан қурилган. Бу уйга кирганингизда гўзал ҳовлини кўрасиз, у ерда гул ва майсазорлар ўрнатилган катта ҳовузи бор, унга ўзгача тароват бахш этади. Кириш залининг ёруғлиги тўртта узун устунда жойлашган бўлиб, бу устунларнинг ҳар бирида чиройли шляпа билан қопланган бош ҳарфлар мавжуд ва ички қисми рангли шиша ва нометалл билан безатилган. Биринчи қаватда 6 хона ва зал, иккинчи қаватда залда 6 хонали катта зал мавжуд. Уйнинг барча ташқи деразалари қизил, яшил ва оқ ранглари билан уйнинг ичидан ёруғлик ва ранг ўйинини янада ажойиб қиладиган тўлиқ узунликдаги камарлардир. Қожар даври архитектурасининг ўзига хос хусусиятлари, таъсирчан безаклари, гўзал скейплардан фойдаланиш ва “Колоҳферанги” деб номланувчи ландшафтнинг гипсли устунлари ва бошчалари, панжали деразалари, асосий хонадаги “Танби” ва Ғулом Сораҳ атрофидаги нақшли эшиклари. Уларнинг ҳар бири қайсидир маънода Эрон диди ва санъатини намоён этиб, уни ўзига хос намунага айлантирган. Бинонинг энг қизиқарли ва гўзал жойи кириш зали ва иккинчи қаватдаги “Шоҳ Нешин” номи билан машҳур ҳовлига қарайдиган хона бўлиб, унинг эшик ва деразалари алван ойнасидан ясалган. Ён хоналар (Гошвар) ёғоч шифтга эга бўлиб, кўзга кўринган саккиз бурчакли безакларга эга, ёғоч эшиклари эса салам нақшлари ва гуллар ва барглар билан безатилган.
Конституциявий музей ҳам Конституциявий инқилобга оид тарихий ҳужжатларни намойиш этиш мақсадида Конституциявий уйнинг заллари ва хоналарига ўзгартиришлар киритилиб, ташкил этилган.
Сатторхон, Бақирхон, Ҳусайнхон Багбон, Ҳож Али Девачи, Шиқаҳ ал-Ислом Табризий, Ҳож Али Хатаий, Ховард Баскервил, Карбалай Али Мусси, Шайх Али Асғар Лилавай, Охунд Хорасоний, Али Хорасонгир каби конституциявий буюкларнинг ҳайкаллари ва Хон Сур Асрафил ва Зайнаб Пошо (конституциячилар сафидаги ягона аёл) турли инқилобий гуруҳларнинг муҳрлари билан бирга Конституциявий уйнинг тарихий объектлари қаторига киради.
Музаффариддин Шоҳ, Муҳаммад Али Шоҳ ва конституцияга қарши фракцияларнинг суратлари, конституциявий даврнинг тунги хатларини кўпайтириш учун желатин босма машинаси (қўлда поликопия), конституциявий инқилоб ва конституциявий фармонга оид тарихий ҳужжатлар тасвирлари ҳам мавжуд.
Ушбу музейнинг энг муҳим тарихий ашёлари қаторида Сатторхоннинг қуроли, конституциявий гилам, конституциявий етакчиларнинг шахсий буюмлари ва конституциявий инқилобга оид бошқа ҳужжатларни қайд этишимиз мумкин.
Мовий масжид ёнида Табриз темир даври музейи жойлашган. Эрондаги энг ажойиб музейлардан бири, у ерда тўрт минг ёшли ўликлар ўзларининг безаклари билан ухламоқдалар. Ушбу асарларнинг ёши ушбу музей сайтини глобал аҳамиятга эга қилди. Ушбу қимматли музейга ташриф буюришни мақсадга мувофиқ деб билдик. Ернинг қоқ марказидаги ярим қоронғи жой (кўча сатҳидан саккиз метр паст) ва қимматбаҳо нарсалар билан кўмилган кўплаб скелетларга тўла. Бу жой Эроннинг биринчи дала музейи сифатида 1385 йилда иш бошлаган. Бу ҳудудда аниқланган ашёларнинг аксарияти темир даврига тегишли. “Музей” сўзи ёнига “ҳудуд” сўзининг қўйилишининг сабаби шундаки, умуман олганда, археологик қазишмалар олиб борилган ҳудудда табиий йўл билан ташкил этилган ва топилган асарлар ўзгартирилмаган ёки танланмаган ҳолда намойиш этиладиган музейлар Шундай номланади.
Табриз темир даври музейи ҳудуди Табриз кўк масжидининг шимоли, шимоли-шарқи ва шимоли-ғарбида жойлашган қадимий жой бўлиб, қабристон ва темир даврига оид сопол буюмларни ўз ичига олади.
Бу ҳудуднинг узунлиги (шарқий-ғарбий) 276 метр, кенглиги (шимолий-жанубий) ўртача 102 метр, майдони эса 28290 квадрат метр (3 гектарга яқин) ни ташкил қилади. Бу ҳудуд 1376 йил қазишмаларида ва ўша йили Ҳаз қабристонининг қолдиқларини аниқлаш билан аниқланган. Милоддан аввалги 1-арада ва ташрифлар, тахминлар ва тадқиқотлардан сўнг, бу ер артефактлар, айниқса темир даври, скелетлари кулранг кулолчилик ва баъзи ҳолларда қизил ва нўхат ва металл буюмлар билан бирга кўмилган қадимий сайт сифатида танилган.
1377-йил сентябрда милоддан аввалги И минг йиллик асарларининг белгилари кузатилди. Шундан сўнг Шарқий Озарбайжоннинг маданий мероси Кўк масжид биносидан 80 метр шарқда чуқур қазиб, милоддан аввалги биринчи минг йилликка оид дафн борлигини аниқлади.
1378-йилда Ҳаётий жамоаси Табризга Кўк масжид ҳудудини ўрганиш учун юборилади. Биринчи қазиш мавсумида 38 та қабр қазилган ва қабрлардан бири 2 та скелет (эркак ва аёл) билан бирга дафн этилган ашёлар билан олиб ташланган ва Озарбайжон Миллий музейига топширилган. Ушбу қўмита фаолияти якунлангач, Шарқий Озарбайжоннинг маданий мерос ташкилоти ҳудуд ва унинг асарлари харитасини тайёрлади ва 2018 йил охирида Озарбайжон музейида мазкур қазишмалардан олинган асарлар кўргазмаси ташкил этилди.
Қазиш ва дастлабки консервациянинг кейинги босқичлари 1379-1382 йилларда амалга оширилган бўлиб, қазиш ишлари натижаларига кўра темир даври қабристонига оид артефактлар ва турар-жой қаватларининг тарқоқ излари, эҳтимол мавсумий ва бир неча метр устки қатламлар излари топилган. Темир даври артефактлари, табиий чўкинди ва ислом даврига оид артефактлар кузатилган.
Аниқланган қабрларда одамлар ҳомила сифатида кўмилган. Чақалоқларнинг қабрлари оддий, ўсмирларнинг қабрлари эса иккита лой идиш билан квадрат тузилмаларда. Топилган жасадларнинг аксарияти ёшлигида вафот этган.
Болалар ўйинчоқлари билан, аёллар заргарлик буюмлари билан, эркаклар эса жанговар қуроллари билан дафн этилган. Баъзи жасадлар ёнидан сопол идишлар ва озиқ-овқат қолдиқлари топилган бўлиб, бу уларнинг Меҳрга сиғинишларига ишонишларини тасдиқлайди ва кўпроқ идиш топилганлар, эҳтимол, бойроқдир.
Бу қабр эгалари ўлимдан кейинги дунёга ва ўликларнинг қайта тирилишига ишонишган ва шу эътиқод туфайли жасадлар ёнига асбоб-ускуналар, асбобларни кўмганлар, улар орасида таом ва ичимлик билан тўла сопол идишларни ҳам қайд этишимиз мумкин.
Табриздаги Аср Оҳан музейи ҳақли равишда Эроннинг энг ажойиб ва ажойиб музейларидан бири ҳисобланиши мумкин, у ерда сиз бутун тарих каби қадимги жасадларни ўзининг ажойиблиги билан кўришингиз мумкин.
Дўстлар, бугунги дастуримиз сиз учун қизиқарли бўлди деган умиддамиз. Сизни Тобирнинг тарихий уйларини зиёрат қилиш учун навбатдаги дастуримизга ҳамроҳ бўлишга таклиф қиламиз. Унгача барчангизни буюк Аллоҳга ҳавола қиламиз.
