Эрон бўйлаб саёҳат (110)
Ассалому алайкум барча Эрон бўйлаб саёҳат кўрсатувлари тингловчилари ва мухлислари, азиз ҳамроҳлар, саёҳатимиз ва Занжон шаҳрига ташрифимиз давомида биз билан қолинг.
Азизлар, Занжон вилоятида масжидлар, бинолар, ҳаммомлар, эски сув ҳавзалари каби тарихий обидалардан ташқари бошқа диққатга сазовор жойлар ҳам борки, уларнинг ҳар бири билан таништиришга вақт йўқ. Айни пайтда Занжон шаҳрининг эски шароитида жойлашган “Кирхона” тарихий обидаси алоҳида аҳамиятга эга. Кир ювиш биноси Занжон халқининг қадимий тарихининг кўриниши бўлиб, вилоят аҳолисининг маданияти, санъати ва урф-одатлари рамзи бўлиб, бу ажойиб мажмуани зиёрат қилиш сайёҳлар учун яхши хотиралар қолдириши мумкин. Кир ювиш биноси жуда архитектура ва амалийлик жиҳатидан қимматлидир. Жасорат билан айтиш мумкинки, дунёнинг ҳеч бир бурчагида бундай махсус фойдаланишга мўлжалланган бино йўқ ва шу нуқтаи назардан қараганда, Занжон кирхонасини алоҳида бино сифатида кўриш мумкин.
Бу бино Занжондаги энг қизиқарли ва жамоат манфаатли бинолардан бири саналиб, ҳижрий 1345 йилда (тахминан юз йил муқаддам) ўша пайтдаги ҳокимнинг саъй-ҳаракати билан кир ювиш учун хавфсиз ва қулай шароит яратиш мақсадида қурилган. Занжон, марҳум Али Акбар Тавфиғий ва икки киши томонидан қурилган. У ўша даврнинг машҳур меъморлари томонидан қурилган. Корхона таркибига ҳовли, сув идиши ва ювиш жойи каби қисмлар киради. Ҳовли узунлиги 23 метр, эни 12 метр бўлиб, кўчатлар ўтқазилган. Кир ювиш биносининг ўзига хослигидан бири бу унинг меъморчилиги ва қурувчиларнинг ислом ва эрон дизайнидан фойдаланишга эътибори. Сув идиши кир ювиш залига қараган мажмуанинг шимолий учида жойлашган. Бу маконнинг узунлиги 17 метр, кенглиги 11,5 метр ва баландлиги 8 метр. Баландлиги 4 метргача бўлган бинонинг ички юзалари сарожи билан қопланган бўлиб, бинони шу баландликкача сув билан тўлдириш мумкиндек кўринади, бу ҳолда идишнинг сиғими 740 куб метрга яқин бўлган. Ушбу танкнинг бир қисми кир ювиш жойига қарайдиган терастага ўхшаш жойга бағишланган. Ушбу терастадан сиз мижозларнинг ишини бемалол назорат қилишингиз мумкин. Кир ювиш биносида кир ювиш билан боғлиқ бўш жой 4 қисмдан иборат. Биринчи қисм ўтмишда Мир Баҳоуддин сув ўтказгичи сувига тўлган ховуздир. Кейинги бўлимлар бир-бирининг бўйлаб жойлашган ва сув бир-биридан иккинчисига оқадиган 3 та ҳовузни ўз ичига олади. Бу ҳовузлар турли мақсадларда фойдаланилган. Кир ювиш биносининг томида чиройли гумбазлар ва скейплар бор. Ушбу бино Эрон миллий ёдгорликлари рўйхатига киритилган ва ҳозирда антропология музейи сифатида фойдаланилмоқда ва барча турдаги маҳаллий кийим-кечак, безаклар ва эски қуроллар намойиш этилган.
Азиз дўстлар, Занжон номи жаҳон меросининг қимматли асарларидан бири бўлган “Султония гумбази” билан боғлиқ. Илхонийлар даврида қурилган ва Занжоннинг диққатга сазовор жойларидан бири ҳисобланган Султония ва унинг машҳур фируза гумбазини зиёрат қилиш мақсадга мувофиқдир.
Занжон шаҳридан 52 км шарқда Чаман Солтания деган кенг текислик бор. Бу текислик турли уруғлар, жумладан, ҳижрий 6-аср охири ва 7-аср бошларида Шимолий Хитойдан ва Нил дарёсидан ташқаридан Эронга оқиб келган чорвадор муҳожирлар томонидан кўриб чиқилган. Тарихий ҳужжатларга кўра, Султония биринчи марта Арғунхон Мўғул томонидан қурилган ва Султон Муҳаммад Хўбаданда (Ал-Жайту) даврида улуғворлик чўққисига чиққан. Султониянинг жануби-ғарбий қисмида исломий иморатлардан бири гавҳардек кўзга ташланади ва Солтония гумбази номи билан машҳур. Султония гумбази Олжайто мақбараси бўлиб, у 1302-1312 йилларда Султония шаҳрида (пойтахт) қурилган. Илхонийлар даври ва Эрон меъморчилигининг муҳим асарларидан бири бўлиб, исломий ҳисобланади. Султония гумбази бу шаҳарда етти юз йил аввал содир бўлган улуғворлик ва фаровонликни эслатади.
Бу мақбаранинг безаги ва қурилиши аслида ўша давр меъморчилигида бурилиш нуқтаси бўлган, чунки у меъморликда салжуқий меъморлигидан ажралиб чиққан янги услубни яратган.
Саккиз бурчакли бино устига баландлиги тахминан 66 метр ва диаметри 27 метр бўлган улкан Султония гумбази қурилган бўлиб, унинг меъморчилиги Сеййид Алишоҳ томонидан амалга оширилган. Султония гумбази учта асосий қисмдан иборат: кириш, қаср ва ертўла. Бинода саккизта спирал зинапоялар мавжуд бўлиб, улар устунлар орасида жойлашган ва юқори қаватлар ва балконларга олиб боради. Тўртта асосий ва катта айвон устида тўртта катта деразалар мавжуд бўлиб, улар бино ичида ёруғликни таъминлайди ва бу деразалар вақтни кўрсатиш учун ҳам ишлатилади. Бу гумбаз бутунлай мовий кошинлар билан қопланган. Ушбу гумбазнинг асосий ва ўзига хос хусусиятларидан бири унинг қўш деворли гумбазидир ва шунинг учун италиялик тадқиқотчи “Сан Паолоци” бу ҳақда шундай дейди:
Менимча, дунёда Султония биносидан олдин бундай хусусиятларга эга бинони топиш мумкин эмас. Шунинг учун бинонинг дунёдаги аҳамияти эътиборга лойиқдир. Мақбаранинг бепоён ва муҳташам ички қисми ғоят эҳтиёткорлик билан ишланган. Ички деворлар гипс билан безатилган ва кошинлар ва исломий нақшлар ва Қуръони Каримнинг муқаддас оятларидаги расмлари билан катта ёзувлар ички маконга ҳаракат ва жон бағишлайди. Умуман олганда, улкан бинонинг архитектураси ва безаклари, ўлчамларнинг уйғунлиги, бой рангларнинг ёрқинлиги бир-бирига уйғунлик билан уйғунлашиб, меъморчилик жиҳатидан дурдона бўлган ноёб бинони яратди. архитекторлар ва эронлик муҳандисларнинг янгилик ва бунёдкорлик кучи шундай иморат яратишда шу қадар улуғворки, у 2014 йил индексида дунёнинг ноёб асарлари ва Эрон миллий ёдгорликлари ва тарихий бинолари қаторига киритилди ва ЮНЕСКОнинг Бутунжаҳон мероси объекти сифатида рўйхатга олинган.
Султония гумбази қадим замонлардан буён сайёҳлар ва тарихий обидаларга қизиқувчи кишиларни қизиқтириб келган ва уларнинг ҳар бири бу иншоот ҳақида ўз таърифини ёзган. Профессор Андре Гедард мазкур бинони шундай таърифлайди: “Албатта, Муғул меъморчилигининг энг ажойиб намунасидир ва бу Эрондаги ислом меъморчилигининг энг яхши ютуқларидан бири ва техник нуқтаи назардан, эҳтимол, энг қизиқарлисидир." Профессор Паулзи ҳам шундай деб ҳисоблайди: "Биз черковда юз йилдан кўпроқ вақт давомида қурилган гумбазнинг қурилганига аминмиз. Милодий 1418 ва 1419 йилларда Брунеллесчи ва Гҳиберти Сантамариа Делфиоре томонидан Султония гумбази қурилганидан сўнг, у Султония гумбазининг шакли ва қурилиш услубига таъсир кўрсатди. Чунки Солтания гумбази бутун Осиёда мен биладиган параллел қўш деворли гумбазнинг ягона намунасидир. Шунинг учун унинг Европадаги ягона гумбазга, яъни Брунеллесчи гумбазига таъсири шубҳасиздир.
Ҳар йили кўплаб сайёҳ ва сайёҳларни қабул қиладиган Султония Катта гумбази Эрондаги энг катта тарихий гумбаз ва дунёдаги энг катта лой гумбаз ҳисобланади. Оғирлиги 1600 тонна бўлган бу гумбаз 700 йилдан кўпроқ вақт давомида турган ва атиги 8 см ўтирган. Айтишларича, бу гумбаз Флоренсиянинг буюк гумбази қурилишида намуна қилинган. Санта Мариа дел Фиоре ва Аясофя гумбазларидан кейин дунёдаги учинчи энг катта гумбаз бўлган бу гумбазнинг биноси жуда ажойиб меъморчиликка эга бўлиб, юзлаб йиллар ўтиб бугунги кунда ҳам зиёратчиларнинг кўзини қамаштирмоқда. Бу улкан гумбаз Сафавийлар ва Қожарлар даврида бир неча бор қайта тикланган. Айни пайтда уни капитал таъмирлаш ишлари давом этмоқда. Султония гумбази турли даврларда турли жиҳатларга қизиқиш билдирган ва кўплаб қадриятларга эга. Солтание гумбази ҳудудида турли даврларда археологик қазишмалар олиб борилган бўлиб, тарихий объектларнинг топилиши ва турли маданий даврларни тушуниш ушбу археологик қазишмалар натижасидир ва одамларга ғалати таъсир кўрсатади.
Айрим кунларда ер рангидаги пойдевори ва ярқираб миноралари устидаги ярқираган Султония гумбази осмонда қанотларини очганга ўхшайди. Бу санъаткор томонидан яратилган гўзал ва дилга тўла асар бўлиб, ўзгача нафосат билан гумбаз четидаги жозибали рангни ғиштнинг табиий ранги билан уйғунлаштириб, томошабинни меъморнинг орнаментал диди ва санъатини мақташга ундайди. Гумбазнинг марказий биносини ўз ичига олган ва Торбат Хона номи билан машҳур бўлган бош мақбарадан ташқари, мақбара ёнида бошқа бинолар қурилган.
Солтания гумбази
Султония яқинида Илхонийлар даврига оид “Даш Кесен ибодатхонаси” (Аждаҳолар ибодатхонаси) деб номланган дурдона асар борлигини билиш ўринли бўлиб, унинг муҳим хусусиятлари орасида икки кўзга кўринган аждаҳо сиймоси ва бир қанча исломий меҳроблар мавжуд. Бу икки аждарнинг мавжудлиги Илхонийлар даврида Узоқ Шарқ маданиятининг таъсирини кўрсатади.
Ҳурматли тингловчилар, бугунги дастуримиз ҳар бирингизнинг эътиборингизни тортди, деган умиддамиз. Навбатдаги дастур ва Занжоннинг бошқа табиий ва тарихий диққатга сазовор жойларини зиёрат қилишгача барчангизни Аллоҳга ҳаволақилаимз.
