Эрон бўйлаб саёҳат (124)
Бугунги дастуримизда Сова туманининг маркази Сова шаҳрига саёҳат қилдик. биз билан бўлинг.
Ассалому алайкум Эрон бўйлаб саёҳат кўрсатувлар туркуми тингловчилари ва мухлислари. Азиз дўстлар, марказий вилоятга саёҳатимиз давомида бугунги дастуримиз Сова туманининг маркази Сова шаҳрига саёҳатни ўз ичига олади. Сова Эроннинг Марказий вилоятидаги қадимий тарихий шаҳарларидан бири бўлиб, унинг ёши 7 минг йил. Бу қадимий шаҳар анор боғлари кўп бўлгани учун “қизил ёқутлар” шаҳри номи билан ҳам машҳур. Совада қадимий тепаликлар, машҳур зиёратгоҳлар, тегилмаган табиий ҳудудлар, гўзал қишлоқлар, ям-яшил ўтлоқлар, булоқлар ва кўплаб шаршаралар каби кўплаб ва ранг-баранг сайёҳлик жойлари мавжуд. Сизни ушбу саёҳатга таклиф қиламиз.
10 минг квадрат километрдан ортиқ майдонга эга Сова шаҳри ярим чўл иқлимига эга. Сова шаҳри, бу шаҳарнинг маркази, денгиз сатҳидан 995 метр баландликда, Теҳрондан 140 километр жануби-ғарбда жойлашган. Тарихга кўра, Сова шаҳри етти минг йил муқаддам инсоният жамиятлари яшайдиган жой бўлиб, ислом динининг юксалиши ва нуфузи билан Қуръоннинг бой таълимотларига асосланган шаҳарсозлик маданияти ва сивилизацияси халқлар орасида кенг тарқалди. Сова ҳудудида тарихий обидалар, миноралар, қалъалар, қадимий тепаликлар мавжудлиги бу шаҳарнинг ёшидан далолат беради. Археологларнинг Сова ҳудудида олиб борган қазишмаларига кўра, милоддан аввалги В минг йилликка оид сивилизация асарлари топилган. Сова номли шаҳар мавжудлигини кўрсатадиган энг қадимги ҳужжат Неотингарая ёзувидир. Бу ёзувда Сова исми юнонча Савете талаффузи билан ўйиб ёзилган бўлиб, у милоддан аввалги 3 асрга тўғри келади. Бу ёзувни илк бор австриялик археолог Вилгелм Томасчек топган бўлиб, ҳозирда Австрия пойтахти Вена музейида сақланмоқда.Тарихий манбаларга таяниб шуни айтиш мумкинки, Сова шаҳри Мидия ва Парфиялар даврида бўлган. Тахминан 2600 йил олдин у нуфузли шаҳар сифатида Ҳамадонга борадиган йўлда бўлган. Парфияликлар даврида Сова саёҳатчилар учун муҳим масканлардан бири бўлган, милоддан аввалги 7 асрда эса бу шаҳар Мидия ўлкасининг қалъаларидан бири ҳисобланган. Бундан 700 йил муқаддам венециялик саёҳатчи Марко Поло ўзининг саёҳатномасида Совадаги оловга сиғинувчиларнинг ибодатхонаси ва қалъасини эслатиб ўтган. Бу нуқта ҳам ушбу мамлакатда қадимий сивилизациянинг яшаш муҳитини кўрсатади. Бу шаҳарда бугунги кунда ҳам вақт ўтиши билан вайронагарчилик ва эрозиядан сақланиб қолган эски зиёратгоҳларнинг излари сақланиб қолган. Мисол тариқасида Сова шаҳридан 23 км узоқликдаги Сова кўлига қараган баланд тоғда қолдирилган Дўхтар қалъасини келтиришимиз мумкин ва у исломдан олдинги давр ёдгорликларидан биридир.
Сова туманининг маркази бўлган Сова шаҳри Эроннинг кўплаб шаҳарлари каби вақт ўтиши билан кўплаб ўзгаришларга дуч келди. Пайғамбарнинг авлодларидан бўлган Ҳазрати Маъсуманинг (с.а.в.) Сова шаҳрига келиши бу шаҳарнинг илк ислом даври тарихида қайд этилган биринчи воқеадир. Дилом ва Салжуқийлар даврида Сова тумани ва шаҳри бу султонлар султонлари ва уларнинг қўшинларининг қишки қароргоҳи бўлган. Сованинг ободлиги ва фаровонлиги Салжуқийлар даврида (5 аср ўрталаригача) авжига чиққан ва бу шаҳар маркази бўлиб, отабек унвонига эга бўлган иттифоқдош салжуқий қабилаларининг бошлиқлари бўлган. Ҳижрий 7-асрда мўғуллардан Хонман Барандаз ҳужуми чоғида Сова кўп қийинчиликларни бошдан кечирди. Мўғуллар Сова шаҳрига ўт қўйиб, уни бутунлай вайрон қилдилар ва аҳолисининг кўп қисмини ўлдирдилар. Тарихчиларнинг сўзларига кўра, мўғуллар Эронга ҳужум қилган пайтда дунёдаги энг йирик кутубхоналардан бири Сова шаҳрида жойлашган бўлган. Мўғуллар ҳужуми пайтида бу кутубхонанинг барча китоблари, астролаблар ва астрономияни ўрганишда қўлланилган бошқа асбоблар йўқ қилинган, у ёқиб юборилган.
Еттинчи аср тарихчиси Закариё Қазвиний Мўғуллар босқинидан олдинги Сова шаҳрини таърифлаб, шундай дейди: Сова кўп экинлари, меваси ва дарахтлари кўп, халқи мусиқага ошно гўзал шаҳар, Сова шаҳри мўғуллар қайта қурилган. Аммо бу шаҳар Темурийлар ва Оққуюнлилар даврида кўплаб талон-тарожлар ва шаҳзодалар ўртасидаги рақобат туфайли жуда кўп зарар кўрган. Сафавийлар даврида Сова вилояти Эйлатнинг Сафавийлар ҳукуматига (Қазилбош ва Шоҳсонлар) қарашли аҳоли пунктларидан бирига айланди ва шаҳар ривожлана бошлади. Зандия даврида шаҳар савдосини жонлантиришга ҳаракат қилинган, аммо Теҳрон пойтахтга айланиши билан Сованинг аҳамияти пасайиб, Қожар даврининг ўрталаридан бошлаб Сова фуқароларининг Теҳронга кўчиши бошланган. Айни пайтда Сова шаҳри Марказий вилоятдаги энг кўп аҳоли яшайдиган шаҳарлардан биридир.
Дўстлар, Сова ўзининг тарихий қадимийлиги туфайли қимматли тарихий мерос хазиналари ва қадимий биноларга эга бўлиб, уларнинг баъзилари Эрон миллий ёдгорликлари рўйхатида рўйхатга олинган. Сованинг Жоме масжидига ташриф буюриш мақсадга мувофиқдир.
12 асрлик Сова Жоме масжиди илк ислом асрларининг қимматли асарларидан бири бўлиб, меъморчилик санъати, наққошлик, кошинкорлик ва сувоқчилик хазинаси ҳисобланади. Бино остидаги 2500 квадрат метр майдонга эга бу ҳашаматли ва муҳташам масжид ҳовли, айвон, минора, бир нечта навлар, гумбаз, куфий ёзувида битилган иккита эски меҳроб ва Сафавийлар даврига оид икки меҳробдан иборат. Масжид меҳробларида уч томонни қоплаган кўплаб вертикал ва горизонтал ёзувлар бўлиб, уларда Қуръони Каримдан “Қадр”, “жума” каби суралар жойлашган. Ғарбий томонда нефлар оралиғида муҳташам баланд айвон бўлиб, унинг икки томонида тор эшикли ҳужра жойлашган. Масжид гумбазининг диаметри 14 метр, баландлиги 16 метр Пастки қисми гумбаз (гумбаз оёғи) чиройли кошинлар билан безатилган. Мутахассисларнинг фикрича, Сова масжиди ислом давридаги меъморчилик санъатининг энг қизиқарли намуналаридан биридир. Бу масжид Салжуқийлар, Сафавийлар ва Қожарлар даврида қайта тикланган ва 1310 йилда Эрон миллий ёдгорликлари рўйхатига киритилган. Сова масжидининг шимоли-шарқий бурчагида ва тўрт девори ташқарисида салжуқийлар даврига оид баланд ғиштли минора жойлашган. Бу миноранинг пастки қисми содда бўлиб, устки қисмлари ғишт нақшлари билан безатилган бўлиб, унда куфий ёзуви билан битилган жуда чиройли ғишт ишлари ҳам мавжуд.
Одатда, шаҳарларнинг бозорларини зиёрат қилиш муҳим аҳамиятга эга. Сова тарихий бозори ҳам бу шаҳарнинг тирик тарихидир. Сафавийлар давридан бошланган ва Эрон миллий ёдгорликларидан бири сифатида рўйхатга олинган анъанавий бозор. Сова бозорининг узунлиги тахминан 600 метр бўлиб, ёпиқ ва очиқ майдондан иборат. Эски Сова шаҳрининг қоқ марказида жойлашган ушбу мажмуада ҳашаматли кийим-кечак дўконлари ва анъанавий зираворлар дўконлари ва аптекалар каби барча турдаги дўконлар жойлашган. Товарларнинг хилма-хиллиги ва мақбул нархлари, тор хиёбонлари ва йўлакларининг анъанавий архитектурасига эга бўлган ушбу мажмуанинг тарихий ва гўзал тузилиши билан бир қаторда, сайёҳлар ва маҳаллий аҳоли учун ўзгача жозиба яратди. Ҳаж Малек коридори, Тимча Набойзода, 14-Масъум масжиди, Майдон масжиди, Чаҳорсук биноси ва бу анъанавий бозорнинг кўплаб манзарали жойлари гўзал. Бундан ташқари, Сова бозори бу шаҳарнинг анор ва қовунлардан тортиб, гилам ва сопол идишларгача бўлган биринчи даражали сувенирларини сотиб олиш учун энг яхши жой.
Саве бозори яқинида, "Чаҳарсук гумбази" ёки Тека Чаҳорсук Сованинг машҳур жойларидан бири бўлиб, ҳозирда Сова антропология ва археология музейи жойлашган. Ушбу бинонинг гумбази жуда катта бўлиб, баландлиги 14 метрни ташкил этади ва Сова шаҳрининг эски контекстидаги майдоннинг таянчини ҳақиқатан ҳам ажралиб туради. Бу бино Сафавийлар даврига ва тахминан 500 йил аввалига тегишли.
Бу ўн икки қиррали бино бўлиб, тўртта асосий томондан, яъни шимолдан, жанубдан, шарқдан ва ғарбдан тўртта йўлак бўлиб, тўртта йўлак ҳам Сова бозорига олиб боради. Шу кунларда фақат шимолий йўлак орқали Сова бозорига, ғарбий йўлак кичик бозорга олиб боради. Қолган саккиз томонда эса ичкаридан ҳужралар бўлиб, уларда Муҳаррам ойида такая ўрнатилган. Чаҳарсуқ гумбази 1356 йилда Эрон миллий асарлар рўйхатига киритилган ва 1386 йилдан бошлаб у Сова антропологиясининг қизиқарли ва ажойиб музейига айлантирилган. Бу музейда мис ва лойдан ясалган идиш-товоқлар, қўлёзма ва қўлёзма китоблар, тарихий тангалар, эски қулфлар, Қожарлар даврига оид қабр тошлари ва бошқалар каби турли буюмлар намойиш этилган.
Ушбу музейнинг диққатга сазовор жойларидан бири - Қожарлар давридаги Сова халқининг кийим-кечаклари, турли касблар, Совада яшаган турли қабила ва уруғлар билан одамларни таништириш учун яратилган ва намойиш этилган гўзал ва табиий фигуралардир.
Ҳурматли тингловчилар, вақт тугаши билан бугунги дастуримизни шу ерда якунлаймиз ва Сованинг тарихий ва табиий диққатга сазовор жойлари билан танишишни кейинги дастурга қолдирамиз.
