Эрон бўйлаб саёҳат (133)
Теҳрон вилоятига саёҳатимизни давом эттириб, Эрон ва дунёнинг энг қадимий шаҳарларидан бири Шаҳр Рейга ташриф буюрамиз.
Ассалому алайкум азиз тингловчилар Эрон бўйлаб саёҳат туркумидаги навбатдаги дастур билан хизматингиздамиз. Теҳрон вилоятидаги саёҳатимиз давомида Эрон ва дунёнинг энг қадимий шаҳарларидан бирига борамиз. Биз билан қолинг.
Азиз дўстлар, ушбу дастурда бизни дунёнинг 13-қурилган шаҳрига саёҳат қиламиз! Теҳроннинг жанубида жойлашган эски шаҳар. Бу шаҳар Рей шаҳри деб аталади!
Рей шаҳри саккиз минг йилдан кўпроқ вақт давомида одамлар томонидан яшаб келган ва у орийлар Эрон платосига кирган пайтларда, яъни милоддан аввалги икки минг йил ичида муҳим шаҳарга айланди. Зардуштийларнинг муқаддас китоби “Авесто”да Рей шаҳри дунёдаги 13-қурилган шаҳар сифатида қайд этилган. Рей шаҳрининг қурилиши ҳақида кўплаб тарихий ва мифологик ривоятлар тилга олинган. 11 аср шоири Абулқосим Фирдавсий ўзининг “Шоҳнома” асарида Рей шаҳрининг қурилишини 7 аср ўрталарида яшаган Яздигерд учинчининг ўғли Пйрузга боғлаган.
Жаҳон сайёҳи, дипломат ва инглиз ёзувчиси Роберт Кер Портер афсонавий ҳикоясида шундай ҳикоя қилади: “Эронликлар бу шаҳарнинг қурилишини Кеюмарснинг тўнғич ўғли Хошанг исмли шахсга боғлайдилар”. Киёмарт “Авесто” матнларида биринчи инсон, Фирдавсийнинг “Шоҳнома”сидаги биринчи подшоҳдир. Тарихий матнларда Рей шаҳри турли номлар билан тилга олинган. Рега, Рҳагес ва Рам Ардаширдан Умм Эл Белад ва Рей ва бошқалар!
Қадимий тарихга эга бўлган шаҳар кўплаб эронлик аллома ва мутафаккирларнинг ватани бўлган. Бу шаҳарнинг энг машҳур олимларидан бири Абу Бакр ар-Розий деб аталади, у тарихдаги энг муҳим шахслардан биридир. У милодий 865 йили Рей шаҳрида таваллуд топган ва Эрон ва жаҳоннинг энг машҳур файласуф, кимёгар ва табибларидан бирига айланган. Закариё Розий спирт, олтингугурт моҳияти (сулфат кислота) ва керосин кашфиётчиси сифатида машҳур. Розийнинг асарлари ва топилмалари ўтмишдан то бугунги кунгача дунёнинг энг нуфузли университетларида энг муҳим курслардан бири бўлиб келган. Унинг космология, мантиқ ва математикага оид қимматли асарлари ҳам бор.
Исломгача бўлган даврда Рей зардуштийларнинг йирик диний маркази бўлиб, руҳонийлар у ерда диний ҳукмронлик қилган. Илгари, Мидия ва Аҳамонийлар даврида ва ундан олдин ҳам у муқаддас шаҳар ҳисобланган. Рей шаҳри диний жиҳатдан ташқари, Ипак йўли йўналишида жойлашгани учун ҳам тижорат аҳамиятига эга эди. Шунинг учун, Рейнинг кўп одамлари одатда савдогар ва савдогарлар эди.
Рей шаҳри ўзининг исломгача бўлган тарихий тарихига кўра кўплаб қимматбаҳо ёдгорликларнинг меросхўри бўлиб, улардан энг машҳурлари Парфия саройи, Тўғрул тарихий минораси ва Нагҳареҳ Хона минораси харобалари, Чешма Али, Рей қалъаси, Баҳром Рей олов ибодатхонаси ва Биби Шаҳр Бану зиёратгоҳи шулар жумласидандир.
Рейнинг энг қадимий тарихий асарларидан бири бу “Мил” тепалигида жойлашган сосонийлар даврига оид эски бино қолдиқларидир. Бу бинонинг тарихий ҳужжатларига кўра, у бошқа олов ибодатхоналари каби Македониялик Александр томонидан вайрон қилинган “Баҳромнинг оловли ибодатхонаси” бўлиб, унинг қолдиқлари изларигина қолган. Рей шаҳри атрофидаги бошқа тепаликлардан Теҳрондаги Қадимги Эрон музейининг Сосонийлар павилонида сақланадиган сосонийлар даврига оид сувоқ ишлари ва релефлар топилган.
Ҳурматли тингловчилар, гастрол сафаримизни вилоятнинг энг тарихий шаҳри Рей шаҳрида давом эттирамиз.
Рей тарихий шаҳар эмас, балки диний шаҳар сифатида танилган. Рей кўчалари ва маҳаллаларидан ўтаяпмиз, кўплаб бозорларга етиб борганимиздан сўнг, Абдул Азим ҳазратлари зиёратгоҳига кириш эшиги кўринади. Зиёратгоҳ олдида таъзим қилиб, сажда қилар экан, кўпчилик ҳовлига кириш учун қизғин.
Зиёратгоҳ ичида зиёрат билан шуғулланаётган зиёратчиларнинг улкан селига қўшимча равишда, зиёратгоҳ хизматчиларининг бир қисми атрофга атиргул суви сепиб, зиёратгоҳларга хушбўй ҳид сепиб, ўзгача маънавий муҳит яратади. Шоҳ Абдул Азим зиёратгоҳи Рей шаҳрининг энг муҳим диний масканларидан биридир. Бу қабр Илхонийлар даври - Сафавийлар даври - Қожарлар даврига тегишли.
Абдул-Азим ал-Ҳасаний (Абд ал-Азим ал-Ҳасаний) шиаларнинг иккинчи имоми Ҳасан бин Али (а.с.)нинг авлоди бўлиб, 789-йилда Мадина шаҳрида туғилган. Отасининг исми Абдуллоҳ, онасининг исми Фотима. Абдул Азим Аббосийлар ҳукумати тазйиқи остида Рейга қочиб, бир шиа хонадонида қўним топган, бир қанча вақтдан кейин вафот этгунича кечаю кундуз зоҳидлик ва ибодат билан ўтказган Имом Ҳодий даври уламоларидан эди. 866 йилда касалланган. Бу шаҳар дафн этилган.
Шоҳ Абд ал-Азим Ҳусний қабри халқ тилида “Шабд ал-Азим” номи билан машҳур, Теҳрон қибласи сифатида танилган ва пойтахт ва бутун Эрон учун катта диний аҳамиятга эга. Бу ерда Ҳамза ибн Мусо Козим (а.с.) ва Имомзода Тоҳир (а.с.) исмли яна икки имомзода, шунингдек, кўплаб диний уламолар ва бошқа машҳур кишилар дафн этилган. Гумбазнинг олтин қопламаси Носириддиншоҳ буйруғи билан милодий 1835 йилда амалга оширилганини билиш яхши.
Мақбара салжуқийлар услубида қурилган. Унинг томида сирға деб аталадиган ва Салжуқийлар биноларида кенг тарқалган тўртта диагонал аркани кўриш мумкин. Кўзгу иши санъати барча қисмларни безаш учун ишлатилади ва у маконга алоҳида таъсир кўрсатган. Биринчи кўзгу ишлари Фатҳ-Алишоҳ Қожар (1834-1772) даврида амалга оширилган, сўнгра Носириддиншоҳ даврида давом этган. Зиёратгоҳ бўйлаб гўзал сатрлар билан оят ва ҳадислар ўйиб ёзилган. Зиёратгоҳнинг шарқида аёллар масжиди, ғарбида эркаклар масжиди, жанубида эса Носириддин Шоҳ Қожар мақбараси жойлашган.
Ҳазрат Абдул Азим мақбараси Теҳрон вилоятидаги энг қадимий зиёратгоҳ сифатида нафис ва қимматбаҳо асарлар ва ашёлардан иборат бўлиб, ушбу қабр музейида сақланади. Бу асарлар орасида эски эшиклар, ёзувлар, суратлар, қўлёзмалар, сопол ва металл идишлар, кўпчилиги зиёратчилар томонидан Остонага ҳадя қилинган эски қимматбаҳо буюмлар киради. Бу нафис ва қимматбаҳо асарларнинг барчаси уч қаватли майдони 3500 квадрат метр бўлган музейга қизиқувчиларнинг кўзига тушади.
Остон Шоҳ Абдул Азим музейи фазо яратиш ва муборак буюмлар ва китобларни сақлаш жиҳатидан ўзига хос хусусиятга эга. Ушбу музейда махсус хавфсизлик тизимлари мавжуд. Музей шифти тўртта пиёла шаклида ҳошияланган ва илоҳий авлиёларнинг исмлари билан безатилган. Ушбу музейнинг қимматбаҳо асарлари милоддан аввалги ИВ минг йилликдан то ҳозирги давргача бўлган даврни ўз ичига олади.
Зиёратгоҳнинг яна бир жуда гўзал жойи Остон Абдулазим шимолида жойлашган Сафавийлар сулоласидан қолган бозордир. Ушбу бозор Рей шаҳрининг кўплаб зиёратчилари ва сайёҳлари учун жозибали. Рей бозори анъанавий шакл ва тасвирга эга, аммо у ерда янги ва замонавий товарларни топиш мумкин. Зиёратчилар ушбу бозордан эсдалик сифатида харид қиладиган турли хил тасбеҳ, жойнамоз ва муҳрлардир. Бу бозорда эсдалик сифатида харид қилиш мумкин бўлган бошқа нарсалар қаторида безаклар, қуритилган мевалар, турли хил овқатлар ва бошқалар мавжуд. Шуниси қизиқки, бу жой қадим замонлардан буён Ипак йўли орқали савдогарлар кириб келган зираворлар, халқ дори-дармонлари ва савдо товарлари сотиладиган марказлардан бири бўлган.
Ҳурматли тингловчилар, ушбу дастурни тинглаш сизга ёқди деган умиддамиз. Бошқа дастургача ҳаммангизни Аллоҳ ўз паноҳида асрасин!
