**1402 йил шиори** инфляция чеклаш ва ишлаб чиқариш юксалтириш йили (6)
Иқтисодиёт сўнгги ўттиз йилликда мамлакатлар ҳокимиятида кўзга кўринган соҳалардан бири бўлиб, бу ҳатто дунёнинг тартибли ўтиш даврига киришининг сабабларидан биридир. Ушбу дастурда иқтисодиётнинг жаҳон тизимидаги аҳамияти қисқача кўриб чиқилади.
Халқаро муносабатларнинг турли даврларида мамлакатлар кучининг асоси сифатида турли компонентлар ҳисобланган. Кўпгина даврларда ҳарбий кучга эга бўлиш давлатлар кучли бўлишининг асосий сабаби ҳисобланган. 20-асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб иқтисодий салоҳиятсиз ҳарбий кучга эга бўлиш мамлакатларнинг қудратли бўлишига сабаб бўла олмайди. Совет Иттифоқи парчаланиб кетганидан сўнг, мамлакатлар ҳокимиятида иқтисодий омилнинг роли сезиларли бўлди. Халқаро муносабатларнинг айрим назариётчилари ҳатто дунё тизимидаги мамлакатларнинг иқтисодий мавқеига ҳокимиятнинг устуворлигини ҳам бердилар. Чунки бу ички жиҳатда ҳам, ташқи жихатда ҳам халқнинг кўпроқ мамнунлигини таьминлаган бўларди, бу мамлакатларнинг жаҳон тизимидаги мавқеини мустаҳкамлайди. Бугунги кунда, 21-асрнинг учинчи ўн йиллигининг ўрталарида, иқтисодий кучнинг аҳамияти тобора кўпроқ намоён бўлди, шунинг учун мамлакатлар юмшоқ куч, минтақавий ва глобал таъсир учун иқтисодий имкониятлардан фойдаланадилар ва ҳаттоки ўз имиджининг ижобий қиёфасини тақдим этиш орқали кўпроқ хавфсизликни таъминлайдилар.
Бугунги кунда иқтисодий омилларнинг сиёсий муносабатларга таьсири жуда яққол намоён бўлди ва кейинги йилларда бу масалага эьтибор янада кучайтирилаётганига гувоҳ бўлдик. Шу тарзда турли халқаро ташкилотлар тузилиб, иқтисодий алоқалар майдонига минтақавий иттифоқлар кириб келди. Бу вақтда дунёда кўплаб гуруҳлар шаклланган; 20лик гуруҳдан еттилик гуруҳигача, саккизлик гуруҳи ва дунёдаги иқтисодиётга жиддий қарайдиган ва сиёсий муносабатларга иқтисодий таъсир кўрсатадиган бошқа гуруҳлар.
Иқтисодиётнинг мамлакатлар қудратидаги ролини аниқ кўриш мумкин ва ҳукуматлар ўз чегаралари хавфсизлигини таъминлашдан ташқари, кўпроқ кучга эга бўлиш учун глобал бозорларга чиқиш йўлида ҳам ҳаракат қилмоқдалар. Совуқ уруш давридан бери луғатга қўшилган иқтисодий дипломатия атамаси иқтисодий мақсадларга эришиш учун халқаро сиёсий воситалардан фойдаланиш тушунчасидир. У ривожланиш мақсадларини излайди ва мамлакатнинг глобал миқёсдаги иқтисодий манфаатларини таъминлайди.
Иқтисодий дипломатия нафақат Эронда, балки бутун дунёда долзарб бўлиб, муваффақиятли мамлакатлар буни стратегик масала сифатида кўради. Чунки иқтисодий муносабатларга таьсир ўтказишда сиёсий воситалардан фойдаланиш ҳар қандай давлатнинг миллий манфаатларини белгилайди. Ривожланаётган давлатларнинг жадал иқтисодий ўсиши уларнинг жаҳон тизимидаги мавқеини мустаҳкамлади ва ҳатто глобал тузилмани ўзгартириш ва дунёни кўп қутбли тартибга ўтиш ҳақидаги қарашларни кўтарди.
Янги глобал тизимнинг асосий хусусиятларидан бири иқтисодиётнинг глобал майдондаги аҳамиятидир. Ҳозирги вақтда иқтисодий қудрат кўп жиҳатдан мамлакатларнинг жаҳон тизимидаги ўрни ва ролини белгилайди. Ушбу рақобат соҳасида рақобатчилар иқтисодий ўсиш, аҳоли жон бошига тўғри келадиган даромад, сармоя ҳажми, миллий валюта қиймати, билимга асосланган маҳсулотлар ишлаб чиқариш, жаҳон майдонидаги алмашинув ҳажми каби иқтисодий кўрсаткичларни яхшилашда муваффақият қозонмоқда.
Бугунги кунда Ғарбий Осиё минтақасида баьзи давлатлар, хусусан, БАА ва Қатар минтақавий тенденциялардан ажралиб, бошқача йўл тутган. Бу давлатлар нафақат жаҳон иқтисодиётининг ривожланиши ва глобаллашуви билан ҳамнафас бўлишди. Балки, улар ўзларининг нисбий имкониятлари ва салоҳиятларига таяниб, ўзларининг ривожланиш йўлини танладилар. Бу йўл юқори иқтисодий қудратга эга бўлиш нуқтаи назаридан амалга оширилди. Гарчи бу ривожланиш йўли нефт ва газ ренте иқтисодиётидан фойдаланган ҳолда амалга оширилган бўлса-да аммо энди бу давлатлар ўз иқтисодиётининг энергия даромадларига боғлиқлигини 20 фоиздан пастга туширишни мақсад қилган.
Иқтисодиётнинг жаҳон тизимидаги ўрни ҳақида яна бир муҳим жиҳат унинг хавфсизлик функсиясидир. Иқтисодий тараққиёт, халқ фаровонлиги ва одамларнинг иқтисодий шароитлардан қониқиш ҳосил қилиш, шунингдек, жамиятни янгилаб туриш учун иқтисодий кучдан фойдаланиш мамлакатлар ичидаги ҳукуматларнинг розилигини оширади ва ички хавфсизликни оширади. Бошқа томондан, иқтисодиётнинг иқтисодий имкониятлари ва диверсификацияси ҳамда миллий иқтисодиётнинг жаҳон иқтисодиётига интеграциялашуви ҳам хавфсизликни яратувчи функцияга эга, чунки бу катта давлатларни иқтисодий босим ўтказишга қодир эмас. Бу, айниқса, Хитой учун тўғри келади. Доналд Трамп бошчилигидаги собиқ Америка ҳукумати Хитойга нисбатан иқтисодий босимни кучайтиришга ва бу мамлакатнинг иқтисодий ўсишини тўхтатишга ҳаракат қилди. Бироқ Хитойнинг иқтисодий аҳамияти ва жаҳон иқтисодиётига жадал интеграциялашуви ҳамда Хитой иқтисодиётига глобал миқёсда қарамлик даражаси собиқ Америка ҳукумати ва ҳаттоки бу мамлакатнинг ҳозирги ҳукуматининг Хитойга қарши ёндашувини мағлуб этишга сабаб бўлди.
Иқтисодиётнинг мавқеи билан боғлиқ яна бир масала - санкциялардан инструментал фойдаланиш. Иқтисодиётнинг сиёсий ва хавфсизлик аҳамияти шундан иборатки, Америка ва Европа давлатлари иқтисодий санксиялардан бошқа давлатларнинг ўсишига йўл қўймаслик, ташқи сиёсат йўналишини ўзгартириш ва мамлакатларнинг сиёсий хатти-ҳаракатларига босим ўтказиш учун энг муҳим восита сифатида фойдаланади. Бу, айниқса, Эрон Ислом Республикаси ва Россия Федерациясига тегишли. Америка ва Европа қуйидагиларга ҳаракат қилмоқда:Биринчидан, улар бу мамлакатларнинг иқтисодий ўсишига тўсқинлик қилади. Иккинчидан, бу мамлакатларда иқтисодий норозилик ва натижада сиёсий норозиликни юзага келтириш. Учинчидан, улар бу давлатларнинг ташқи сиёсати динамикасига тўсқинлик қилиб, ташқи сиёсатни хавфсизлик масалалари билан боғлашди. Тўртинчидан, бу мамлакатларнинг сиёсий хатти-ҳаракатларини ўзгартириш ва иқтисодий босим билан уларни ривожланиш стратегияларига зид бўлган хатти-ҳаракатларни қабул қилишга мажбурлашга уринишмоқда.
Бу сиёсатнинг сўнгги мисоли Украина урушида содир бўлди. Украинадаги уруш, энг аввало, Россиянинг глобал мавқеига зарба беришни мақсад қилган ва бошидан кейин Америка ва Европа давлатлари Россия иқтисодиётини заифлантириш орқали ўз мақсадларига эришиш учун Россия иқтисодиётини нишонга олдилар. Дарҳақиқат, бу хозирги жаҳон тизимида мамлакатларнинг жойлашишидаги иқтисодиётнинг ўрнини кўрсатади.
Бу эпизод якуни билан барчангизни азизлар кейинги дастургача Аллоҳ таолонинг ихтиёрига қолдирамиз. Хайр. Саломат бўлинг.
