Саломатлик журнали (27)
Ошқозон-ичак касалликлари (биринчи қисм)
Ошқозон-ичак касалликлари озуқа моддаларининг ҳазм бўлиши ва сўрилишига ва тананинг умумий саломатлигига салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Ошқозон-ичак тракти оғиздан бошланиб, кетда тугайдиган эгри-бугри найчалар йиғиндиси.
Шу сабабли, ошқозон-ичак касалликлари кенг кўламли касалликларни ўз ичига олади ва кўп сонли ва частотага эга. Шунинг учун ҳар бир ошқозон-ичак трактининг умумий касалликларини алоҳида ва қисқача алоҳида бўлимда текшириш яхшироқдир. Ушбу бўлимда биз кенг тарқалган ошқозон касалликларининг турлари, даволаш усуллари ва ушбу касалликларнинг олдини олиш усулларини муҳокама қиламиз.
Ошқозон юқори қориннинг чап томонида жойлашган ҳазм органидир. Ошқозон овқатни қизилўнгач орқали олади. Ошқозоннинг асосий вазифаси овқатдан керакли озиқ моддаларни олиш учун овқатни парчалашдир. Бунинг учун ошқозон, овқат ҳазм қилиш безлари ва ичаклар турли ферментларни, жумладан, пепсин (1) ва кислота ишлаб чиқариши керак. Бу кислоталар ва ферментлар овқатни ўзгартириши ва уни ярим суюқ ҳолга келтириши керак. Кейинчалик, крахмал, ёғ ва оқсил ичак девори орқали қон оқимига сўрилиши мумкин бўлган кичикроқ кимёвий бирликларга бўлиниши керак.
Энг кенг тарқалган ошқозон касалликларидан бири бу ошқозон ярасидир. Касаллик ошқозон шиллиқ қаватида ёки ингичка ичакнинг бошида яра пайдо бўлганда шаклланади. Ошқозон яраси пайдо бўлган пайтда, ошқозон шиллиқ қавати ҳимоя тизими ўз таъсирини йўқотади. Ошқозон овқат ҳазм қилиш ва микробларни ўлдиришга ёрдам берадиган жуда кучли кислотали моддани ишлаб чиқаради. Ошқозон шунингдек, тананинг тўқималарини ушбу кислотадан ҳимоя қилиш учун қалин шиллиқ қаватни ишлаб чиқаради. Агар бу шиллиқ қават заифлашиб, ўз вазифасини самарали бажара олмаса, ошқозон кислотаси тўқималарга зарар етказиши ва ошқозон ярасини келтириб чиқариши мумкин. Кўпгина яралар ўз-ўзидан даволанса ҳам, уларнинг аломатларини эътиборсиз қолдирмаслик керак. Агар яралар тузалмаса, улар сизни янада жиддий муаммоларга олиб келиши мумкин.
Ҳелиcобаcтер пйлори ва стероид бўлмаган яллиғланишга қарши дорилар (НСАИД) деб номланувчи оғриқ қолдирувчи воситалар гуруҳи ошқозон ва ингичка ичак яраларининг асосий сабаблари ҳисобланади. Албатта, камроқ тарқалган бошқа сабаблар ҳам маълум. Ошқозон кислоталилиги ёки юқори кислоталилик каби омиллар, бу асорат генетика, чекиш, стресс ва баъзи озиқ-овқатларни истеъмол қилиш каби турли омиллар туфайли ҳам юзага келиши мумкин. Золлингер-Эллисон касаллиги ҳам кам учрайдиган ҳолат бўлиб, ошқозон кислотасининг кўпайишига олиб келади. Юқори стероид фойдаланиш, чекиш, калций-гиперкалсемияни ортиқча ишлаб чиқариш (2), генетика ва ёш каби баъзи жиҳатлар ва омиллар бу касаллик ривожланишига таъсир кўрсатади. Ошқозон яраси 50 ёшдан ошган одамларда кўпроқ учрайди. Барча ёшдаги одамларда ошқозон яраси пайдо бўлиши мумкин. Аммо болаларда унинг тарқалиши жуда кам. Ота-онаси чекадиган болаларда ошқозон яраси пайдо бўлиши эҳтимоли кўпроқ.
Ошқозон яраси ва қон кетишининг энг кўп учрайдиган аломати ҳазмсизлик бўлиб, уни диспепсия деб ҳам аталади. Овқат ҳазм қилиш бузилиши ошқозон ҳудудида оғриқ ёки ноқулайлик туғдиради. Унинг белгилари гастрик рефлюкс билан янглиштирилиши мумкин. Ошқозоннинг куйиши қизилўнгач ёки гастроезофагиал рефлюкс касаллигига ошқозон кислотасининг қайтиши натижасида юзага келиши мумкин. Бу асорат ошқозон устида ва кўкракнинг пастки қисмида бир оз сезилади. Албатта, ошқозон яраси ҳар доим ҳам ҳазмсизликни келтириб чиқармайди. Ошқозон ярасининг белгилари одатда рефлюкциядан кўра аниқроқ бўлади. Ошқозон яраларида ошқозон ҳудудида ачишиш ёки ноаниқ оғриқ тез-тез учрайди. Оғриқ баъзан тишлаш ёки ушлаш сифатида тавсифланади. Баъзи одамлар очликни ҳис қилишади. Оғирликни йўқотиш яна бир кенг тарқалган аломатдир.
Кўнгил айниши ва қусиш, оғриқ туфайли овқатланмаслик, қичишиш ва шишиши - бу касалликнинг бошқа кенг тарқалган белгилари. Овқатланиш, ичиш ёки антасидларни қабул қилиш орқали оғриқни камайтириш мумкин.
Баъзи ошқозон яралари таниб бўлмайди ва ҳеч қандай оғриқ ёки ҳазмсизликни кўрсатмайди. Камдан кам учрайдиган яранинг бу тури ошқозон қон кетишидан кейин ташхис қилинади. Баъзи яралар ошқозон деворининг тешилишига олиб келиши мумкин, бу тешилиш деб аталади. Бу ҳолат шошилинч тиббий ёрдамга муҳтож. Ошқозон ярасининг белгилари вақт ўтиши билан ўзгариши ва ташхис қўйиш қийин бўлиши мумкин.
Ошқозон яраси кўпинча касалликнинг сабабини йўқ қилиш орқали даволанади. Шифокорлар ошқозон яраси белгиларини кўриб чиқадилар ва оғриқнинг қандай ривожланиши ҳақида саволлар беришади. Бу жараён шифокорга ошқозон яраси ҳақида батафсил маълумот олишга ва бошқа имкониятларни кўриб чиқишга ёрдам беради. Сизнинг шифокорингиз ошқозон ярасининг сабаби сифатида Ҳ. пйлори ташхисини қўйиш учун нажас ёки нафас олиш тестини буюради. Агар ошқозондан қон кетиш каби жиддий аломатлар бўлса, шифокорингиз эндоскопия, биопсия ва барий ҳўқнаси каби қўшимча тестларни буюриши мумкин (3). Агар шифокор ошқозон яраси ташхисини қўйса, у сабабни топишга ва ошқозонни кислотадан ёки бошқа тегишли дори-дармонлардан ҳимоя қилувчи антибиотиклар ва дори-дармонларни буюриш орқали даволашга ҳаракат қилади.
Ошқозон яраси касаллиги учун тўғри овқатланиш, жумладан, гулкарам, карам, турп, олма, қулупнай, гилос, булғор қалампири, сабзи, брокколи ва исмалоқ каби баргли сабзавотлар, ёгурт, кефир, мисо (4) каби пробиётикларга бой овқатлар карам, камбуча (5) ва кимчи (6), зайтун мойи ва бошқа ўсимлик мойлари, асал ва саримсоқдан фойдаланиш зарур. Шоколад, аччиқ овқатлар, титрус мевалари, помидор ва кофеин каби кислотали овқатлар кислотали рефлюкцияни кучайтириши мумкин ва уларни истеъмол қилишдан сақланиш керак.
Ошқозоннинг бошқа касалликларидан; Бу ошқозон саратони. "Ошқозон саратони" - ошқозонда ғайритабиий тарзда кўпаядиган ва ошқозоннинг бир қисмида масса ҳосил қилувчи малигн радикал ҳужайраларининг анормал тўпланиши. Бу ҳужайралар янада ўсиб, ўсмага айланиши мумкин. Ошқозон саратони одатда бир неча йил давомида секин ва аста-секин ўсиб боради. Агар сиз ошқозон саратони белгиларини билсангиз ва ўз вақтида шифокорга мурожаат қилсангиз, шифокорлар саратон касаллигини эрта ташхислашлари мумкин. Бу вақтда саратон касаллигини даволаш анча осонлашади. Ошқозон саратонини даволаш натижалари беморнинг ёши, умумий саломатлиги ва саратон ривожланиши каби бир қатор омилларга боғлиқ.
Касалликнинг ривожланиш эҳтимолини оширадиган ҳар қандай омил хавф омили деб аталади. Хавф омилига эга бўлиш одамда ошқозон саратони ривожланишини англатмайди. Бошқа томондан, хавф омилларининг йўқлиги одамда ошқозон саратони йўқлигини англатмайди. Агар бирон сабабга кўра ошқозон саратони хавфи бор деб ҳисобласангиз, шифокорингиз билан гаплашинг. Ҳелиcобаcтер пйлори инфекцияси, сурункали гастрит, туғма камқонлик, ичак метаплазияси, ошқозон полиплари, туз ва дудланган озиқ-овқатларни кўп истеъмол қилиш ва мева ва сабзавотларни кам истеъмол қилиш, тўғри тайёрланмаган ёки сақланмаган озиқ-овқатларни истеъмол қилиш, ёш ва эркак жинси, чекиш ва ошқозон саратони билан оғриган оила аъзоси ошқозон саратони учун хавф омиллари ҳисобланади.
Ошқозон саратони турли аломатларга эга бўлиши мумкин. Ушбу аломатларнинг аксарияти бошқа касалликлар ва муаммоларда ҳам пайдо бўлиши мумкин. Шунинг учун ошқозон саратонини эрта аниқлаш жуда қийин бўлиши мумкин. Шунинг учун ошқозон саратони кўплаб беморларда касаллик ривожланган босқичга етганида ташхис қилинади. Ошқозон саратонининг дастлабки босқичида овқат ҳазм қилиш бузилиши ва ошқозон бузилиши, овқатдан кейин ошқозон шишиши, енгил кўнгил айниши, иштаҳанинг йўқолиши, куйиш каби белгилар пайдо бўлади.
Кейинчалик ривожланган босқичларда ошқозон саратони ахлатда қон, кўнгил айниши, аниқ сабабсиз вазн йўқотиш, юрак уриши, сариқлик (тери ва кўзнинг сарғайиши), асцит (сувсизланиш) ва ютишда қийинчилик каби белгилар билан боғлиқ.
Ошқозон саратонининг бир неча турлари мавжуд. Кўпгина ошқозон саратони ошқозон деворининг шиллиқ қаватида ҳосил бўлади ва аденокарсинома деб номланади. Бошқа камроқ тарқалган ошқозон саратони орасида ошқозон лимфомаси ва ошқозон-ичак стромал саратони мавжуд. Ошқозон лимфомаси инфекцияга қарши курашадиган ва ортиқча суюқликни ўзлаштирадиган ошқозон лимфа тугунларида шаклланади ва ошқозон мушаклари ёки бириктирувчи тўқимасида саратон ривожланади. Ошқозон саратонини аниқлаш ва аниқ ташхис қўйиш учун физик текширув ва бемор тарихи, қон тести, юқори ошқозон-ичак эндоскопияси, компютер томографияси ва биопсия каби турли усуллар қўлланилади.
Ошқозон саратони билан курашиш учун турли хил даволаш усуллари қўлланилади. Даволаш усулини танлаш касалликнинг давомийлиги ва ошқозон саратони ривожланиш тезлигига боғлиқ. Жарроҳлик, кимётерапия, радиация терапияси, кимётерапия ва мақсадли дори воситалари ана шу усуллардандир. Даволашнинг натижаси ва беморни тўлиқ тиклаш имконияти касалликнинг босқичи ва беморнинг умумий саломатлиги каби турли омиллар билан боғлиқ.
*****************************
1. Пепсин - ошқозоннинг асосий ҳужайраларидан ажралиб чиқадиган ва оқсилларни ҳазм қилишга ёрдам берадиган фермент оқсили.
2. Гиперкалсемия, тиббиётда, қон зардобида юқори калций концентрациясини билдиради.
3. Барийли ҳўқна, рентген аппарати остида ошқозон ва ичакларнинг ишини аниқлашга ёрдам берадиган махсус суюқликдан фойдаланиш.
4. Мисо ёки соя пастаси - донли экинларнинг ферментациясидан олинадиган озиқ-овқат тури.
Камбуча - қора чой ва шакар (шакар қамиш, мева шакар ёки асал) дан тайёрланган ферментланган ичимлик.
6. Кимчи - зираворлар билан карам каби сабзавотлардан тайёрланадиган анъанавий корейс таомидир ва унинг тарихи 7 асрга бориб тақалади.
