Неврологик касалликлар (неврологик касалликлар, биринчи қисм)

Саломатлик журнали дастурида сиз азиз тингловчиларни турли касалликлар ва уларнинг олдини олиш ва даволаш усуллари, шунингдек, овқатланиш, жисмоний машқлар, соғлом турмуш тарзи ва ҳоказолар орқали соғлом турмуш тарзига эришиш йўллари билан таништиришга ҳаракат қиламиз. Шуни таъкидлаш керакки, ушбу дастурда келтирилган маълумотлар сизнинг яқинларингизнинг хабардорлигини яратиш ва оширишдан иборат бўлиб, мутаха

Мия ва нервлар инсон танасининг энг нозик қисмларидир. Тананинг бу икки жуда муҳим органи тананинг бошқа органларига ҳам таъсир қиладиган баъзи касалликлардан азият чекади. Нейрология мутахассисларининг фикрича, кўплаб ички мия касалликлари одамларнинг психологик ҳолатига ҳам таъсир қилади. Дастурнинг турли қисмларида ушбу касалликларнинг сони ва хилма-хиллигини ҳисобга олган ҳолда, биз сизни энг муҳим касалликлар ва уларнинг сабаблари ва асоратлари ва уларни даволаш усуллари билан таништиришга ҳаракат қиламиз. Саломатлик журнали дастурининг ушбу қисмида биз мия ва асаб касалликларидан келиб чиқадиган баъзи касалликларни кўриб чиқамиз.

"Инсулт" бу касалликлардан бири бўлиб, миянинг бир қисмига қон оқими тўхтатилганда ёки камайганда содир бўлади. Бу вақтда мия тўқималари кислород ва озуқавий моддалардан маҳрум бўлиб, бир неча дақиқада мия ҳужайралари ўлишни бошлайди ва аслида инсулт пайдо бўлади. Бу ҳолат жиддий аломатлар, доимий ногиронлик ва ҳатто ўлимга олиб келиши мумкинлиги сабабли, бу шошилинч тиббий ёрдамга муҳтож. Айни пайтда тезкор даволаниш жуда муҳим, чунки эрта ҳаракат мия шикастланишини ва юзага келиши мумкин бўлган асоратларни камайтириши мумкин.

Вақтинчалик ишемик хуруж, ишемик инсулт ва геморрагик инсулт инсултнинг учта асосий тури ҳисобланади. Ҳисоб-китобларга кўра, қон томирларининг 87% ишемикдир. Шифокорлар вақтинчалик ишемик ҳужумни ёки ТИАни катта қон томирининг огоҳлантирувчи белгиси деб ҳисоблашади. Мияга қон оқимини вақтинча бузадиган ҳар қандай нарса вақтинчалик ишемик ҳужумга сабаб бўлади. Вақтинчалик ишемик инсултнинг энг муҳим сабабларидан бири қон ивишидир. Қон ивиши қон оқимидан мияга ўтганда ишемик инсулт пайдо бўлади. Қон қуйқалари кўпинча қон томирларининг ички қисмида ёғ бирикмаларини келтириб чиқарадиган атеросклероз туфайли юзага келади. Ушбу ёғ бирикмаларининг баъзилари юрак хуружига жуда ўхшаш мияга қон оқимининг бузилиши ва блокланишига олиб келиши мумкин.

Ишемик инсултга эмболиянинг бир тури сабаб бўлиши мумкин, яъни қон ивиши танангизнинг бошқа қисмидан миянгизга ўтади. Геморрагик инсултнинг сабаблари мияда қон кетиши билан боғлиқ, бу қон томир миядаги қон томирлари ёрилиши билан содир бўлади. Бу заифлашган артериянинг ёрилиши ва унинг атрофидаги мия тўқималарига қон кетиши туфайли содир бўлади. Ушбу қон кетишидан келиб чиқадиган босим мия ҳужайраларини йўқ қилади ва вайрон қилинган тўқималар ўз вазифасини бажара олмайди.

Қон томирларининг огоҳлантирувчи белгилари ва аломатлари жуда кўп ва уларни жиддий қабул қилиш керак. Тўсатдан заифлик, фалаж ёки юзнинг, қўлларнинг ёки оёқларнинг уйқучанлиги, одатда тананинг бир томонида, Нутқнинг бузилиши ёки ҳатто гапира олмаслик, тўсатдан кўришнинг бузилиши ёки икки томонлама кўриш, бош айланиши, мувозанатнинг бузилиши ёки тана мушаклари ҳаракатларини мувофиқлаштиришнинг бузилиши бу аломатлардан биридир. Бўйиннинг қаттиқлашиши, юз оғриғи, кўзлар орасидаги оғриқ, қусиш ёки онг даражасининг ўзгариши билан бирга бўлиши мумкин бўлган ғайриоддий ва тўсатдан бош оғриғи ҳам огоҳлантиришдир. Чалкашлик ёки хотира бузилиши, фазовий идрок ёки ақлий муаммоларни тушунишда қийинчилик, тўсатдан чалкашлик, тўсатдан бош айланиши ёки мувофиқлаштиришни йўқотиш, бир ёки иккала кўзда лойқа кўриш бу бошқа аломатлардан биридир.Агар инсултнинг бирон бир аломати ёки аломатларини сезсангиз, ҳатто улар вақтинчалик бўлиб туюлса ҳам, ташхис қўйиш учун дарҳол шифокорингизга мурожаат қилинг.

Кўп омиллар қон томир хавфини ошириши мумкин. Баъзи омиллар ҳам юрак хуружи хавфини ошириши мумкин. Ортиқча вазн ёки семириб кетиш, жисмоний ҳаракацизлик, спиртли ичимликларни истеъмол қилиш, гиёҳ ва метамфетамин каби гиёҳванд моддаларни истеъмол қилиш, қон босими 80/120 мм Ҳг дан юқори, чекиш, юқори холестерин, диабет, юрак-қон томир касалликлари, шахсий ёки оилавий инсулт тарихи, инсулт, юрак хуружи ёки вақтинчалик ишемик ҳужум бу омиллардан баъзиларидир. Бундан ташқари, 55 ёшдан ошган, афро-америкалик ирқ ва эркак жинси инсулт хавфи юқори бўлган бошқа омиллардир.

Миянинг қайси соҳаси қон оқими ва кислороддан маҳрум бўлишига қараб, инсулт баъзан вақтинчалик ёки доимий ногиронликка олиб келиши мумкин. Эпизодларда фалаж ёки мушаклар ҳаракатининг йўқолиши, гапириш ёки ютишда қийинчилик, хотирани йўқотиш ёки фикрлаш муаммолари, хатти-ҳаракатларнинг ўзгариши ва ўзига ғамхўрлик қила олмаслик, ҳиссий муаммолар, оғриқни ҳис қилмаслик, уйқусизлик ёки бошқа ғалати ҳислар инсултдан зарарланган баданда пайдо бўлиши мумкин. Инсон қон томиридан кейин ҳарорат ўзгаришига, айниқса совуққа сезгир бўлиши мумкин.

Мутахассис шифокорнинг биринчи қадами қон томир турини аниқлашдир. Шифокор биринчи навбатда беморнинг юрак уриши ва қон босимини текшириш учун беморни клиник текширувдан ўтказади. Шунингдек, у асаб тизимига мумкин бўлган зарарни текшириш учун бир қатор дастлабки неврологик тестларни ўтказади. Қон текшируви, компютер томографияси ва МРИ бу ҳолатларда ўтказиладиган бошқа диагностика усулларидир. Каротид ултратовуш (1), мия ангиографияси (2) ва экокардиёграм Эфи (3), бошқа диагностика усуллари ушбу касалликнинг ташхисига ихтисослашган ҳисобланади. Мия инсултини шошилинч даволаш унинг турига боғлиқ ва қон қуйқаларини йўқ қиладиган дориларни томир ичига юбориш, тўғридан-тўғри блокировка қилинган томир ичида амалга ошириладиган фавқулодда эндоваскуляр даволашни ўз ичига олади. Шунингдек, дори-дармонларни бевосита мияга юбориш, стент ёрдамида қон қуйқасинı олиб ташлаш, ангиопластика ва стентлаш ушбу даволаш усулларидан биридир.

Шошилинч даволанишдан сўнг, беморни бир муддат диққат билан кузатиб бориш керак. Шундан сўнг, одам ўз қобилиятларини тиклашга ва иложи борича қон томиридан олдин мустақил ҳаётга қайтишга ҳаракат қилади. Қон томирининг оғирлиги миянинг қайси қисмига ва тўқималарнинг шикастланишига боғлиқ. Агар қон томир миянинг ўнг томонини қамраб олган бўлса, тананинг чап томонининг ҳаракати ва ҳиссиётлари таъсир қилиши мумкин, аксинча, миянинг чап томонининг шикастланиши одамда тил бузилишига олиб келиши мумкин. Қон томирини бошдан кечирган ва ундан омон қолган кўплаб одамлар реабилитация дастурларида иштирок этишлари керак.

"Мия ва асабий тутилиши" мия ва нервларнинг яна бир бузилиши ҳисобланади. Мия танадаги барча  ихтиёрий реакциялар учун бошқарув марказидир. Тананинг бу қисми электр фаолияти орқали бир-бири билан табиий равишда алоқа қиладиган нерв ҳужайраларидан иборат. Миянинг бир қисми ёки қисмлари миянинг нормал электр фаоллигини вақтинчалик узилишга олиб келадиган ғайритабиий сигналларни қайта-қайта қабул қилганда тутқаноқ пайдо бўлади. 

Бир неча турдаги тутилишлар мавжуд, улар орасида маҳаллий тутилиш, умумий тутилиш ва фебрил тутилиш мавжуд. Ушбу турдаги тутилишларнинг ҳар бири ҳам бир нечта тоифаларга бўлинади. Миянинг бир ёки бир нечта соҳаларида миянинг электр фаоллиги бузилганида маҳаллий тутилиш пайдо бўлади. Умумий типда тутқаноқ миянинг иккала томонини ҳам қамраб олади. Тутқаноқ пайтида ва ундан кейин одам ҳушини йўқотади. Аммо фебрил типда тутқаноқ иситма билан бирга келади. Бундай тутилишлар кўпинча 6 ойликдан 5 ёшгача бўлган болаларда кузатилади ва ирсий омилларга эга бўлиши мумкин.

15 дақиқадан камроқ давом этадиган фебрил тутилиш узоқ муддатли неврологик таъсир кўрсатмайди, лекин 15 дақиқадан кўпроқ давом этадиган тутилиш болада неврологик ўзгаришларни келтириб чиқаради.

Тутилишнинг асосий сабаби тўлиқ аниқ эмас, аммо биз тутилишга олиб келадиган баъзи умумий сабабларни қисқача кўриб чиқамиз. Чақалоқлар ва болаларда конвулсияларнинг умумий сабаблари туғилиш жароҳатлари, туғма муаммолар, иситма ва инфекциялар, танадаги кимёвий ёки метаболик мукаммалликнинг йўқлиги. Аммо болалар, ўсмирлар ва катталарда энг кўп учрайдиган сабаблар спиртли ичимликлар ёки гиёҳванд моддаларни истеъмол қилиш, шикастланиш ёки бош травмасı, инфекция, туғма касалликлар, ирсий омиллар, прогрессив мия касалликлари, Алтсгеймер касаллиги, инсулт, мия шиши, гиёҳванд моддаларни истеъмол қилиш ва баъзи дорилардан фойдаланиш  тутқаноққа сабабчи омиллар ҳисобланади.

Беморда тутқаноқ турига қараб турли даражадаги аломатлар бўлиши мумкин. Аммо тутилишнинг умумий ёки огоҳлантирувчи белгиларига қараб туриш, қўл ва оёқларнинг титраши, тананинг қаттиқлиги, онгни йўқотиш ёки хушни йўқотиш, нафас олиш билан боғлиқ муаммолар ва бузилишлар ёки нафас олишни тўхтатиш, тўсатдан ва сабабсиз тушиш, сийдик пуфагининг йўқолиши ва ичакларни назорацизлиги, қисқа вақт ичида товуш ёки нутққа жавоб бермаслик, чалкашлик, уйғонгандан кейин эрталаб уйқучанлик ва асабийлашиш, бошнинг чайқалиши ва тез милтиллаши, вақти-вақти билан тикилиб туриши киради. Бундан ташқари, тутилиш пайтида одамнинг лаблари кўкариши ва нафас олиши нормал бўлмаслиги мумкин.

Тутқаноқ диагностикаси клиник текширувлар ва диагностик тестлар ёрдамида амалга оширилади. Текширув давомида шифокор бемор ва унинг оила аъзоларининг тиббий ҳужжатларини олади ва уларда тутқаноқларнинг пайдо бўлиши ҳақида саволлар беради. Қон тестлари, электроенсефалограмма (ЭЕГ), МРИ, компютер томографияси ёки сканерлаш, ломбер понксиён (орқа мия) диагностик тестлардан баъзиларидир. Тутқаноқни даволашда дори терапияси, қон ва сийдик таҳлиллари, электроенсефалограмма (4), вагус нервини стимуляция қилиш (5) ва жарроҳлик қўлланилади.

Ҳамкорлигингиз учун раҳмат. Саломатлик журналининг навбатдаги дастуригача сизни буюк Аллоҳ таолога ҳавола қиламиз.

................................................ .. ...............

1- Бу усулда товуш тўлқинлари ёрдамида бўйиннинг уйқу артериясининг ички қисмининг аниқ тасвирини олиш мумкин. Бу усул бу артерия ичидаги бляшка ва қон оқимини осонгина текширишга ёрдам беради.

2- Бу тест жуда кенг тарқалган эмас. Бу усулда шифокор юпқа ва эгилувчан игнани касıкдаги кичик тирқишдан каротид ёки вертебрал артериядаги йирик артериялар томон йўналтиради. Шундан сўнг, шифокор уларни рентген тасвири остида кўриш учун қонга рангли эритма киритади. Ушбу диагностика усули шифокорга мия ва бўйин томирларининг аниқ тасвирини кўрсатади.

3- Ушбу усулда юракнинг аниқ тасвирини яратиш учун тўлқинлардан фойдаланилади ва унинг ёрдами билан мияга ўтиши ва инсултга олиб келиши мумкин бўлган юрак қуйқалари аниқ жойлашуви аниқланади.

4- Дориларнинг электр муаммоларида мияга қандай ёрдам беришини текшириш ва баҳолаш

5- Бу миянинг энг узун нерви бўлиб, у мия поясидан қорин бўшлиғининг ички органларигача давом этади. Бу усул фақат 12 ёшдан ошган, қисман соқчилик бўлган ва бошқа даволаш усуллари билан даволанмаган одамлар учун қўлланилади. Вагус нервини қўзғатишда энг катта бўйин нерви бўлган вагус нервидан мияга кичик энергия импулсларини юбориш ва тутилишларни назорат қилиш учун ҳаракат қилинади.