Соғлиқни сақлаш журнали (123)
Кўп жиҳатли склероз ёки МС
Саломатлик журнали дастурида сиз азиз ҳамроҳларни турли касалликлар ва уларнинг олдини олиш ва даволаш усуллари, шунингдек, овқатланиш, жисмоний машқлар, соғлом турмуш тарзи ва ҳоказолар орқали саломатликка эришиш йўллари билан таништиришга ҳаракат қиламиз. Шуни таъкидлаш керакки, ушбу дастурда тақдим этилган маълумотлар сизнинг яқинларингизнинг хабардорлигини яратиш ва оширишдан иборат бўлиб, мутахассис шифокорнинг ташхиси ва даволашини алмаштириш учун мўлжалланмаган.
Ассалому алайкум азиз тингловчилар. Соғлиқни сақлаш журналининг сўнгги қисмида биз уйқу касаллиги, қўл ва оёқларда доимий ачишиш ва уйқучанликни кўриб чиқдик. Ушбу дастурда биз "Кўп жиҳатли склероз ёки МС" сабаблари ва даволашни муҳокама қиламиз.
Кўп жиҳатли склероз ёки МС - мия ва орқа мия, яъни марказий асаб тизимини фалаж қиладиган касаллик. МС касаллигида тананинг иммун тизими нерв тўқималарининг ҳимоя қобиғига, яъни миелинга ҳужум қилади ва мия ва тананинг бошқа қисмлари ўртасидаги алоқани бузади. Ниҳоят, бу касаллик нервларнинг йўқ қилинишига ёки доимий шикастланишига олиб келади. Шу муносабат билан таклиф қилинган назария вирусли унсур ёки бошқа атроф-муҳит омилларининг мавжудлигига ишора қилади. Бу омиллар иммунитет тизими махсус генетик шароитларга эга бўлган баъзи одамларнинг ҳолатига таъсир қилиши ва бу касалликни келтириб чиқариши мумкин.
Касаллик билан нерв қобиғи ёки мембранаси атрофида ҳосил бўлган яллиғланиш шикастланган нерв толаларини ўз функцияларини бажара олмайди ва шу билан касаллик белгилари ривожланади. Ушбу қобиқда юзага келган яллиғланиш тана томонидан тан олинса, шикастланган миелин қобиғи тана томонидан тикланиши ва даволаниши мумкин. Шундай қилиб, асаб толалари яна ўз фаолиятини бошлайди. Бироқ, яллиғланиш ёки такрорий шикастланиш миелин мембранасида кичик склеротик лезёнларга олиб келиши ва Нерв толаларини доимий равишда шикастланишига олиб келиши мумкин. Ушбу касалликка чалинган баъзи одамларда мия ва умуртқа поғонасида бир нечта кичик жароҳатлар ҳосил бўлади. Ушбу жароҳатлар баъзан бляшка деб аталади.
МС белгилари ва аломатлари жуда фарқ қилади ва зарарнинг оғирлиги ва жойлашишига боғлиқ. Баъзи зарарланган одамлар мустақил юриш қобилиятини йўқотиши ёки бутунлай фалаж бўлиши мумкин. Ушбу касалликка чалинган баъзи бошқа одамлар узоқ вақт давомида ҳеч қандай аломат сезмасдан ўтишади. МСни даволашда аниқ ечим йўқ. Ушбу касалликнинг белгилари ҳар хил бўлгани учун, бу касалликнинг ҳам ҳар хил турлари мавжуд. Ушбу касалликнинг энг кенг тарқалган тури "ресидивли МС" бўлиб, у зарарланган одамларнинг 85 фоизини ўз ичига олади. Ушбу турдаги касалликда аломатлар ҳафталар ёки ойлар давомида маълум вақтларда такрорланади. Кейин бошқа вақтларда улар камаяди ёки бутунлай йўқолади. Касалланган одамларнинг 10% "бирламчи прогрессив МС" дир. Унинг давомида МСнинг сабаби ва касаллик белгилари аста-секин, лекин барқарор ривожланади.
Ушбу касалликнинг яна бир тури "иккинчи даражали прогрессив МС" дир. МС билан касалланган одамлар дастлаб касалликнинг қайталанувчи туридан азият чекишади ва вақт ўтиши билан касалликнинг қайталаниш даражаси унинг регрессиясидан юқори бўлади. Қайта тикланадиган МС билан касалланган одамларнинг тахминан 50 фоизи касалликнинг дастлабки 10 йилида ушбу турдаги МСни ривожлантиради. "Прогрессив релапсли МС" турида касаллик узлуксиз давом этади ва вақти-вақти билан қайталанади. Касалликнинг бу тури нисбатан кам учрайди ва МС ҳолатларининг атиги 5 фоизида кузатилади.
Касалланган беморларда МС белгилари турлича. Бу масала шикастланиш жойига ва одамнинг ўзига боғлиқ. Одатда тананинг бир томонида пайдо бўладиган қўлда, оёқларда ва магистралда уйқучанлик ёки заифлик бу аломатлардан биридир. Ушбу касалликнинг яна бир аломати кўришнинг қисман ёки тўлиқ йўқолиши, одатда бир кўзда ва асосан кўзни ҳаракатга келтирганда оғриқ билан боғлиқ. Узоқ муддатли икки томонлама кўриш, уйқуга кетиш ёки тананинг қисмларида оғриқ, бўйиннинг баъзи ҳаракатларини бажаришда электр токи уриши ҳисси бу касалликнинг бошқа белгиларидир. Ушбу касалликнинг бошқа белгилари титроқ, мувозанатсиз ва чайқаладиган юриш, нутқнинг бузилиши, ҳаддан ташқари чарчоқ, бош айланиши, сийдик пуфаги ва ичак дисфункциясини ўз ичига олади.
Ушбу касалликнинг сабаби номаълум. Айтганимиздек, МС отоиммун касаллик ҳисобланади, унда тананинг иммунитет тизими ўз тўқималарига ҳужум қилади. Ушбу касалликда иммунитет тизимидаги бу бузилиш мия ва орқа мия нерв тўқимасини ҳимоя қилувчи ёғли модда бўлган миелин қобиғининг йўқ қилинишига олиб келади. Миелинни электр симларидаги қоплама билан солиштириш мумкин. Миелин қобиғи вайрон бўлганда ва асаб тўқималари ҳимоясиз қолса, у орқали ўтадиган хабар секинлашиши ёки тўхташи мумкин. Нервнинг ўзи ҳам шикастланган бўлиши мумкин. Нима учун баъзи одамларда МС ривожланади, бошқалари эса йўқлиги аниқ эмас. Аммо бу масалада генетик ва экологик омилларнинг комбинацияси иштирок этганга ўхшайди.
Аммо одамда МС ривожланиш хавфини оширадиган хавф омиллари мавжуд. Ёш, жинс, оила тарихи, баъзи ўзига хос инфекциялар, ирқ, иқлим, баъзи отоиммüн касалликлар ва бошқалар шу омиллар қаторига киради. Ушбу касаллик ҳар қандай ёшда пайдо бўлиши мумкин, аммо унинг тарқалиши 15 ёшдан 60 ёшгача бўлган одамларда кўпроқ. Бундан ташқари, аёлларнинг ушбу касалликка чалиниш хавфи эркакларникига қараганда деярли икки баравар юқори. Аёлларнинг кўпроқ хавф остида бўлишининг сабаби гормонлар ва бошқа аёл омиллари бўлиши мумкин.
Агар касаллик эркакларга қараганда аёлларга кўпроқ таъсир қилса, олимлар тестостерон ва жинсий гормонлар каби жинсий гормонларнинг ролини ўрганишади. Улар эстрогенни текширадилар. Ўғил болалар ва қизлар ўртасида балоғатга этмаган болаларда МС билан касалланишда камроқ фарқ бор. Аммо катта ёшдаги болалар ва катталарда бу тенденция ўзгаради ва ўсмирлик ва катталардаги аёлларга кўпроқ таъсир қилади. Шунингдек, ҳомиладорлик МСнинг тикланишига ва қайталанишига таъсир қилади. Агар одамнинг ота-онаси ёки ака-укаларидан бири МС билан касалланган бўлса, бу одамнинг хавфи ҳам ортади. Баъзи ўзига хос инфекциялар ҳам ушбу касалликни юқтиришда иштирок этиши мумкин. Масалан, юқумли мононуклёзга олиб келадиган Эпстеин-Барр * каби баъзи вируслар шулар жумласидандир.
Ирқ МС учун яна бир хавф омилидир. Шундай қилиб, оқ танли одамлар ушбу касалликка кўпроқ дуч келишади. Энг паст хавф Осиё, Африка ёки тубжой америкаликларга тегишли. Шунингдек, МС мўътадил иқлим шароитида яшовчи одамларда кўпроқ учрайди. Тадқиқотчилар Д витаминининг паст даражаси ва МС ривожланишининг юқори хавфи, релапсларнинг кўпайиши ва касалликнинг беморлар ҳаётига салбий таъсири ўртасидаги боғлиқликни қидирмоқдалар. Қалқонсимон без касалликлари, 1-тоифа диабет ёки яллиғланишли ичак касалликлари каби баъзи ўзига хос отоиммüн касалликлар ушбу касалликнинг хавф омиллари ҳисобланади. Чекиш кўплаб касалликларга сабаб бўлгани каби, уни қўллаш ҳам касалликнинг ушбу турига киради.
МС касаллиги зарарланган одам учун асоратларни келтириб чиқариши мумкин. Мушак крамплари ёки спазмлари, одатда оёқларда пайдо бўладиган фалаж, сийдик пуфаги, ичак ва жинсий фаолият билан боғлиқ муаммолар, унутувчанлик ва кайфиятнинг ўзгариши каби руҳий ўзгаришлар, депрессия ва эпилепсия бу асоратлардан биридир.
Ушбу касалликка ташхис қўйиш учун шифокор касаллик тарихи ва тўлиқ физик текширувдан сўнг қон тестларини, ломбер понксиённи, МРИни ва чақирилган потенциал тестларни буюриши мумкин. Ломбер понксиёнда ёки орқа мия суюқлигини олишда орқа мия суюқлигининг кичик намунаси орқа мия каналидан чиқарилади ва лаборатория таҳлилига ўтказилади. Ушбу намуна МС билан боғлиқ антикорлардаги анормалликларни аниқлаши мумкин. Орқа мия суюқлигини қабул қилиш МС га ўхшаш аломатлари бўлган бошқа шароитларни ҳам истисно қилиши мумкин.
Шунингдек, мия ва орқа мия сканерлари МС сабаб бўлган лезёнларни аниқлаши мумкин. Уйғотилган потенциал тестлар бу касалликни ташхислаш учун тайинланган яна бир тестдир. Ушбу тажрибада огоҳлантиришларга жавобан ишлаб чиқарилган нейрон сигналлари қайд этилади. Уйғотилган потенциал тест визуал ёки электр стимуллардан фойдаланиши мумкин. Унинг давомида одам ҳаракатланувчи объектни кузатиб боради ёки қўл ва оёқ нервларига электр тўлқинлари қўлланилади. Электродлар нервлар орқали ўтадиган нерв хабарининг тезлигини ўлчайди.
Ушбу касалликда қўлланиладиган даволаш усуллари кўпинча касаллик жараёнини секинлаштиришга, МС ҳужумларидан кейин тикланишни тезлаштиришга ва унинг аломатларини бошқаришга қаратилган. Чунки МСнинг аниқ давоси йўқ ва жуда енгил аломатларга дучор бўлган одамлар даволанишга муҳтож эмас. Мутахассис шифокор кўпинча МС ҳужумларини даволаш учун нейроинфламасённи камайтириш учун кортикостероидлардан фойдаланади. Плазма алмашинуви ёки плазма фрезелемеси бошқа даволаш усули бўлиб, унда одамнинг қон ёки плазмасининг суюқ қисми олиб ташланади ва қон ҳужайраларидан ажратилади. Кейин қон ҳужайралари албумин деб аталадиган оқсил эритмаси билан аралаштирилади ва қонга қайтарилади. Ушбу даволаш усули касаллик белгилари яқинда одамнинг танасида пайдо бўлган бўлса, уларнинг интенсивлиги юқори бўлса ёки инсон танаси стероидларга тўғри жавоб бермаса қўлланилади.
Шунингдек, МС белгиларини даволаш учун физиотерапия ва бошқа дори-дармонларни қабул қилиш каби турли хил даволаш усуллари қўлланилади. Физиотерапевт ёки касбий терапевт беморга чўзиш ва мустаҳкамлаш машқларини ўргатиши ва махсус жиҳозлар ёрдамида кундалик вазифаларни қандай қилиб осонроқ бажаришни кўрсатиши мумкин. Жисмоний терапия, керак бўлганда ҳаракатчанлик воситаларидан фойдаланиш билан бирга, одамга оёқ заифлиги ва МСда тез-тез учрайдиган бошқа юриш муаммоларини бошқаришга ёрдам беради. Беморнинг мушакларида, айниқса, оёқ мушакларида оғриқли ва назорациз крамплар пайдо бўлиши мумкин, бу ҳолда мушак гевşетиcи ёрдам беради.
Айтганимиздек, бу беморларда чарчоқ пайдо бўлиши мумкин, бу ҳолда улар ҳаддан ташқари чарчоқни камайтириш учун дориларни қўллашлари мумкин. Сизнинг шифокорингиз ҳатто депрессия, оғриқ, жинсий дисфункция ва МС билан боғлиқ бўлган сийдик пуфаги ва ичак муаммоларини даволаш учун дори-дармонларни буюриши мумкин. Мия стимуляциясини даволашнинг бир шакли бўлган магнит мия стимуляцияси бошқа даволаш усули ҳисобланади. Ушбу усулда миянинг турли қисмларини фаоллаштириш учун электр токи ўрнига магнит импулслар қўлланилади. Ушбу даволаш усули асосан касаллик натижасида кучли депрессияга учраган ва антидепрессантларга яхши жавоб бермайдиган беморлар учун қўлланилади. Ушбу усул МС билан оғриган беморларда чарчоқ ва депрессияни камайтириши мумкин.
МС билан касалланган кўп одамлар ўзларининг аломатларини бошқариш учун муқобил ва қўшимча терапия ёки иккаласини қўллашади. Жисмоний машқлар, медитация, ёга, массаж, тўғри овқатланиш, акупунктур ва дам олиш усуллари каби муқобил усуллар умумий ақлий ва жисмоний саломатликни яхшилаши мумкин, аммо кам тадқиқот уларнинг МС симптомларини бошқаришда самарадорлигини тасдиқлади.
Ҳамроҳлигингиз учун раҳмат. Саломатлик журналининг навбатдаги дастуригача сизни буюк Аллоҳ таолога ҳавола қиламиз. ................................................ .. ................................................
* (Епстеин-Барр вируси) (ЕБВ), герпес гуруҳидаги юқумли мононуклёзнинг қўзғатувчиси. Бу вирус Ҳодгкин лимфомаси, Буркитт лимфомаси ва ОИЦ (ОИВ), мултипл склероз ёки МС каби касалликлар каби саратоннинг айрим турлари билан боғлиқ.
