گذری بر تاثیر آثار عطار بر مشاهیر ادبی جهان

در تقویم رسمی ایران، روز 25 فروردین‏ ماه/حمل هر سال، روز بزرگداشت "فریدالدین عطار نیشابوری" شاعر و عارف بلندآوازه ایرانی تعیین شده که در قرن هفتم هجری می زیسته است.

علت این نامگذاری آن است که عطار مقام والایی در شعر پارسی و غزل سرایی دارد و اندیشه های عرفانی وی در شکل‌دهی به عرفان اسلامی - ایرانی از جایگاه ویژه ای برخوردار است.

فریدالدین عطار نیشابوری عطار یکی از سه قله بلند ادبیات عرفانی فارسی است و کتاب "منطق‌الطیر" او یکی از برجسته‌ترین آثار عرفانی در ادبیات جهان است و شاید بعد از مثنوی مولوی، هیچ اثری در ادبیات منظوم عرفانی در جهان اسلام به پای این منظومه نرسد. عطار نو‌آوری‌های فراوانی هم در صورت و هم در معنی در ادبیات عرفانی داشته که با جست‌وجو در آثارش می‌توان به این نوآوری ها دست یافت.

عطار در «منطق الطیر» پرنده ها را معرفی می‌کند، ارتباطشان را با پیامبران توضیح می‌دهد و در ‌‌نهایت به این نتیجه می‌رسد که اگر آدمی بتواند نفس خود را مهار کند، به کمال می‌رسد.

مصیبت نامه، مختارنامه، دیوان اشعار، تذکرة الاولیاء و الهی نامه از دیگر آثار عطار است.

عرفان اسلامی به عنوان یکی از شاخه های اندیشه اسلامی همواره بر ادبیات و فرهنگ غرب تاثیرگذار بوده است.

در قرون وسطی و در دوره بعد از روشنگری (رنسانس) دنیای غرب از طریق ادبیات فارسی با عرفان اسلامی آشنا شده است.

امروزه اندیشمندان جهان به مدد ادبیات تطبیقی که شاخه ای از نقد ادبی است، توانسته اند با مقایسه آثار ادبی ملل با یکدیگر میزان تأثیر و تأثر آنها را از یکدیگر به دست آورند. ادبیات تطبیقی شعاع عمل و بازتاب ادبیات و فرهنگ ملی را در ادبیات دیگر ملت ها بررسی می کند و این انعکاس از طریق تأثیر و نفوذ شاعران و نویسندگان یک کشور بر دیگر کشورها مشخص می شود. مانند تأثیر حافظ بر گوته، عطار بر ویکتور هوگو و سنایی و عطار بر دانته.

در این نوع ادبیات تطبیقی با توجه به اینکه ترجمه نقش بسیار مهمی را ایفا می کند در بررسی آثار مشابه علاوه بر زمان تألیف اثر به زمان ترجمه آن اثر یا آثار به زبانهای دیگر نیز توجه می شود.

آشنایی دنیای غرب با ادبیات غنی فارسی به جنگ های صلیبی باز می گردد، اما از نظر محققان ادبی دوران رونق و گسترش وسیع نهضت ترجمه و آشنایی با ادبیات شرق، قرن هجدهم میلادی است. در قرن هجدهم و نوزدهم بسیاری از آثار بزرگ زبان پارسی مخصوصاً دیوان شعرای بزرگ، مانند سعدی، حافظ، خیام، عطار، نظامی، فردوسی، جامی، ناصر خسرو، بابا طاهر و دیگران به زبان های اروپایی مخصوصاً فرانسه، انگلیسی و آلمانی ترجمه شد.

انتشار این ترجمه‌ها مردم اروپا را متوجه ادبیات غنی و و پربار فارسی کرد و به طرز بی‌سابقه‌ای اروپائیان را بسوی ایران و ادبیات آن جلب کرد.

به جرأت می‌توان ادعا کرد که هیچ کشوری طی چند قرن نتوانسته است مانند ایران در کشورهای اروپایی شیفتگان بسیار داشته باشد.

تحت تأثیر فکر و اندیشه و ادب گرانسنگ فارسی، آثاری در انگلستان، آلمان و فرانسه به وجود آمد که در شمار شاهکارهای جاودانی ادب جهان محسوب می‌شوند مانند؛ "دیوان شرقی" از گوته، "نامه‌های ایرانی" اثر مونتسکیو، "بسوی اصفهان" نوشته پی یرلوتی، "کورش کبیر" از مادلن دواسکودری، "رستم و سهراب" اثر ماتیو ارنولد و غیره... . شعر و ادب و عرفان ایران بدون اغراق ادبیات اروپا را غنی کرده است.

قسمت اساسی نفوذ شرق در ادبیات اروپا مرهون تأثیر ادبیات فارسی و آثار شعرای بزرگ ایران است در غرب است. زیرا برخی از شعرا و نویسندگان اروپایی بدون آنکه به شرق سفر کرده باشند افسانه‌های دلپذیر، مناظر زیبا، بازارها، گنبدها و مناره‌های آن را زیباتر و فسونگرتر از آنچه در عالم واقع وجود داشت در آثار شعرای ایران مشاهده کردند و با الهام از آنها آثار جالبی به وجود آوردند.

در این زمینه حافظ ، مولوی، سعدی ، عطار و سنایی از جمله تأثیرگذارترین اندیشمندان و فرهیختگان ایرانی بوده اند. چنانکه سیمرغ افسانه ای عطار از شرق گذشته و سیر و سفر خود را در غرب ادامه داده است.

"کمدی الهی" دانته و "سیرالعباد الی المعاد" سنایی دو الگوی سفر معنوی و روحانی به درونی ترین لایه های نفس و عوالم پس از مرگ آدمی است.

کمدی الهی دانته سفر روحانی انسان از پست ترین مرتبه خود (قعر دوزخ) به عالی ترین مرتبه (طبقه نهم بهشت) در آسمان هاست؛ که هرکس در پی رسیدن به اوج انسانیت باشد؛ باید زاد و توشه تهذیب نفس و پالایش از آلودگی ها را در کوله بار سفر داشته باشد اما منتقدان کمدی الهی دانته بر این باورند که او در خلق این اثر جهانی از ادبیات شرق تأثیر پذیرفته است و بدون شک به سیرالعباد الی المعاد سنایی، منطق الطیر و مصیبت نامه عطار و ارداویراف نامه (ardaviraf)، دسترسی و آگاهی داشته و از نظر شیوه کار و طرح اصلی، به الگوبرداری از آنها مبادرت ورزیده است.

کمدی الهی دانته یک اثر ادبی، حکمی و عرفانی به زبان سمبولیک است و حاصل سیر و سلوک دانته آلیگیری (Dante Alighieri) در عالم تخیلات متعالی و متافیزیکی است. وی این اثر ارزشمند را بعد از نفی بلد از موطن اصلی خود فلورانس و در دوران بیست ساله هجران از خانواده و دلبستگی های خود نگاشته است.

به باور نیکلسون شرق شناس انگلیسی دانته از سنایی الگوبرداری کرده است و پیشینه طولانی سیرالعباد الی المعاد نسیت به کمدی الهی، باور الگوبرداری دانته از سنایی را بیشتر تقویت می کند.

پیشینه بعضی از تصاویر نمادین و سمبولیک کمدی الهی را می توان در اثر ارزشمند منطق الطیر عطار جست و جو کرد.

در سرود هجدهم بهشت از کتاب دانته، وی هنگامی که بئاتریس از فلک مریخ به فلک مشتری صعود می نماید، شکل عقابی را که از هزاران پادشاه دادگستر به وجود آمده مشاهده می کند که با یک صدا سخن می گوید. بورخس بر این باور است که این تصاویر نمادین، یادآور تصویر سیمرغ در منطق الطیر عطار است. با این تفاوت که اشخاص تشکیل دهنده عقاب در او گم نمی شوند و هویت خود را از دست نمی دهند، در حالی که در منطق الطیر مرغانی که سیمرغ را می نگرند، با درک مقام او، وحدت وجود خود را مشاهده می کنند.

بورخس شاعر برجسته‌ آرژانتینی و نویسنده‌ داستان‌های کوتاه از قصه‌های قرآن، هزار و یک شب و منطق‌الطیر عطار بسیار تاثیر پذیرفته است و او بود که این آثار را به نویسندگان امریکای لاتین معرفی کرد. بورخس در داستان «تقرب به درگاه المعتصم» به طور مشخص از کارهای عطار می‌گوید و فرناندز که دوست پدر بورخس و عارف بزرگی بوده و شباهت‌های زیادی به شمس استاد مولوی دارد به خصوص که مانند شمس در پایان عمرش گم می‌شود اما بعد پیدا می‌شود.

ارتباط فرناندز با بورخس شبیه ارتباط شمس و مولاناست و فرناندز عربی می‌دانست و یکی از شارحان آثار ابن‌عربی به زبان اسپانیایی است. آثار مولانا و عطار در اسپانیا ترجمه شده است و تاثیر این دو شاعر بزرگ فارسی در اسپانیا از جمله کارهایی است که می‌توان دنبال کرد.

نقاط مشترک افکار اونامونو فیلسوف بزرگ اسپانیایی با عطار کم نیست. ایده ها و باورهای اونامونو در حوزه جاودانگی نمی تواند بی تأثیر از اندیشه ها و باورهای عطار در باره جاودانگی باشد. نظری که اونامونو در باره تلاش انسان برای ماندن در یادها و خاطرات بیان می کند با سخن عطار در باره جاودانگی و ماندگاری سخنش برابری می کند و این نکته جای بررسی و تأمل بسیار دارد.

گوته شدیداً تحت تأثیر عرفان اسلامی و حافظ است و همه محققان اذعان دارند که او در دیوان غربی - شرقی خود شدیداً از فضای حکمی و عرفانی ایران تأثیر پذیرفته است.

او آنچنان تحت تأثیر ادبیات فارسی و عرفان ایرانی است که از واژگان فارسی در اثر خود بسیار استفاده کرده به گونه ای که بخش هایی از دیوان غربی - شرقی او نام های فارسی دارد.

او در بخش حکمت نامه، پندنامه عطار و سخنان نغز سعدی را آورده است. و به این ترتیب می توان اذعان داشت که او علاوه بر غزلیات حافظ از آثار سایر بزرگان ادب فارسی از جمله عطار نیشابوری نیز تأثیر گرفته است.

قرن نوزده عرفان ایرانی در فرانسه از جایگاه ویژه ای برخوردار شد و برخی از شاعران و اندیشمندان فرانسوی در این دوران تحول فکری خود را مرهون عارفان ایرانی هستند.

در طول قرن نوزدهم، منطق الطیر و پندنامه و تذکره الاولیا عطار، و اشعاری از جامی و نظامی و باباطاهر و مولوی به فرانسه ترجمه شد و این نهضت در قرن بیستم با ترجمه حجم وسیعی از آثار ارزشمند فارسی ادامه یافت.

در این زمان شاعران فرانسوی منابع کافی از شعر عرفانی فارسی در اختیار داشتند تا بتوانند در ساختن دیوان ها و یا مجموعه اشعار خود از آنها الهام گیرند.

ویکتور هوگو در سرودن «افسانه قرون» آگاهانه از عطار و منطق الطیر او یاری گرفته است. در منطق الطیر عطار، مرغان مشتاق، به رهبری هدهد راهدان، در جستجوی سیمرغ روانه کوه قاف می شوند و در این راه هفت وادی پر خوف را طی می کنند تا سرانجام سی مرغ از میان آنان به مقصد می رسد.

در افسانه قرون، هوگو خود چنین راهی را درنوردیده است.

در آغاز، شاعر آواهایی از دور می شنود که هر یک با او به گونه ای دیگر از خدا سخن می گویند. سپس مرغان گوناگون هستند که برای رسیدن به سرمنزل مقصود راه هایی مختلف پیش گرفته اند.

در اشعار لوئی آراگون نیز که از سردمداران و بنیانگذاران شعر سورآلیستی فرانسه است رد پای عرفان ایرانی اسلامی به ویژه اندیشه های عطار را می توان دید.

در مجموعه اشعاری که او به نام «الزا» سروده شدیداً تحت تاثیر لیلی و مجنون جامی و منطق الطیر عطار است.

به اعتقاد محققان آراگون عارفی بود که میان آرمان های دنیای مادی و صنعتی و جاذبه های کاذب اندیشه های کمونیستی، از یک سو و میل به عروج و پرواز به سوی سیمرغ از سوی دیگر گرفتار آمده بود.

سخن آخر اینکه زبان و ادبیات فارسی با تکیه بر اندیشه بزرگانی چون عطار توانسته است در قلب و فکر اندیشمندان و متفکران و شاعران بزرگ جهان نفوذ کند و ادبیات جهان را از سرچشمه های زلال خود سیراب کند.