حقابه ایران پشت سد "کمال خان" افغانستان

ساخت سد کمال خان در مسیر‌های اصلی رود هیرمند در خاک افغانستان ایران را از حق آبه طبیعی و قانونی خود محروم کرده است.

پس از مدتها وعده مسئولان افغانستان، ماه گذشته طالبان دو دریچه از چهار دریچه سد کمال خان را به سمت ایران باز کرد و در ظاهر آب هیرمند به سوی هامون ایران جاری شد‫. با توجه به فاصله ۸۰ کیلومتری سد کمال خان با مرز‌های ایران، پیش بینی شده بود حداکثر در چهار روز آب جاری شده به مرز‌های ایران و هامون برسد، اما این چنین نشد و کشاورزان سیستانی بار دیگر امیدشان به یاس مبدل شد.
گرچه یک روز بعد سخنگوی وزارت آب و برق طالبان اخبار منتشر شده مبنی بر باز شدن دریچه های سد کمال خان به روی ایران را تکذیب کرد، اما تصاویر سد کمال خان نشان می داد که حجم انبوهی از آب از  دریچه های باز شده در حال تخلیه است ولی با گذشت نزدیک به یک ماه ،آب سد کمال خان به ایران نرسید. 

این درحالی است که پیش از این هیات های ایران و افغانستان با سفر به پایتخت ها، زمینه های بهره وری ایران از حق آبه قانونی رود هیرمند که چندین دهه بود اجرایی نشده بود را فراهم کرده بودند. 

جدایی هرات از ایران در سال 1857 میلادی براساس معاهده ننگین پاریس و به دنبال آن خودداری حاکمان افغانستان از جاری شدن رود هیرمند به سوی ایران باعث شد تا مشکلات زیست محیطی زیادی در فرودست رود هیرمند و دریاچه هامون در سیستان و بلوچستان ایران به وجود اید. به همین دلیل از همان سال ها  مسئله حق آبه ایران از رود هیرمند دغدغه سیاسیون و کشاورزان ایرانی بود.

از همان زمان معاهدات متعددی میان ایران و حاکمان افغانستان برای تامین آب دریاچه هامون بسته شد که هر از گاهی دولت های مستقر در کابل به روش های مختلف آن را زیر پا گذاشتند. 

در اواخر سال 1351 هجری شمسی قرارداد حق آبه ایران از رود هیرمند میان دولت های وقت افغانستان و ایران به امضا رسید که براساس آن مقرر شد در هر ثانیه ۲۶ مترمکعب آب (معادل ۸۵۰ میلیون مترمکعب در سال) سهم سیستان و بلوچستان و دریاچه هامون ایران باشد.

این قرار داد همچنان به قوت خود باقی است اما در سال های گذشته به ویژه در دهه اخیر به دلائل مختلفی از جمله خشکسالی، نبود دولت قدرتمند و اراده سیاسی در افغانستان و تغییر مسیر رود هیرمند در فرادست عملی نشده است. 

از اواخر سال 1370 هجری شمسی و با کاهش نزولات آسمانی، استفاده های غیرحرفه ای از آب هامون و ساخت سیل بند و سدهای انحرافی از جمله سد کجکی و کمال خان در افغانستان هر سال میزان ورودی آب به ایران کاهش یافت به طوری که منجر به خشک شدن دریاچه بزرگ هامون ( هفتمین تالاب بزرگ جهان ) شد. 

درواقع سد کمال خال کابوس دریاچه هامون یکی از پروژه های آبی و برقی افغانستان است که به شدت محل اختلاف با جمهوری اسلامی به دلیل کاهش آبگیری دریاچه هامون است. 

این سد خاکی در 90 کیلومتری جنوب شرقی شهر زرنج افغانستان و حدود 80 کیلومتری مرز با ایران ساخته شده است . کار ساخت این سد از سال 1345 هجری شمسی آغاز شد اما به دلایل سیاسی از جمله حمله شوروی سابق به افغانستان و حملات آمریکا و متحدانش، سال ها نیه کاره رها شد تا اینکه در سال 1390 مجددا کار ساخت ان شروع شد و  5 سال پیش به بهره برداری رسید.

سال قبل نیز آخرین مرحله ساخت سد کمال خان به پایان رسید که در مراسم افتتاح آن اشرف غنی رئیس جمهور فراری افغانستان در سخنانی جنجالی خطاب به ایران گفت "اگر آب می خواهید باید نفت بدهید و اکنون کلید در دست افغانستان است". !

به گفته داود میرشکار مدیرکل محیط زیست استان سیستان و بلوچستان، ساخت سد کمال خان و بندهای انحرافی آن در مسیرهای اصلی رود هیرمند که مانع از جاری شدن حتی سیلاب های فصلی به سوی دشت سیستان می شود در خشک شدن دریاچه هامون تاثیر بسزایی داشته است به طوری که از سد کمال خان با عنوان کابوسی برای هامون ایران نام می برند.

جدای از سهم ایران از آب رودخانه هیرمند، یکی از منابع اصلی تغذیه دریاچه هامون ورود سیلاب های اطراف به ویژه سیلاب های جاری شده در دشت افغانستان است که با احداث سد کمال خان عملا سرچشمه اصلی دریاچه هامون به جای ورود به دریاچه در پشت سد کمال خان محبوس می شود.

گرچه سرمایه 80 میلیون دلاری ساخت سد کمال خان را افغانستان متقبل شده است اما نباید نقش ترکیه را در توسعه این سد فراموش کرد. شرکت اصلی سازنده بند کمال خان شرکت پمکتک ترکیه بود. ترک ها سال هاست که بنا به دلائلی در ساخت سد و آبگیر در افغانستان فعال هستند که در تمامی موارد ساخت این سدها بر خشکسالی در ایران بویژه تالاب بین المللی هامون به شدت موثر بوده است.  

تالاب بین‌المللی هامون هفتمین تالاب جهان و سومین دریاچه بزرگ ایران در استان سیستان بلوچستان واقع شده است. این تالاب آخرین محل ریزش رودخانه هیرمند افغانستان است که پس از عبور از کوههای هندوکوش و سیراب کردن افغانستان به این محل می ریزد. 

دریاچه هامون متشکل از سه دریاچه کوچک تر است به نام های هامون سابوری که در مرز ایران و افغانستان قرار  دارد، هامون پوزک که بیشتر ان در خاک افغانستان و هامون هلمند که در خاک ایران واقع شده است. البته هامون گود زره نیز که در واقع بیشتر آن چاله آب های وسیع است نیز در خاک افغانستان و کمی دورتر از سه هامون دیگر قرار دارد. سه دریاچه کوچک یاد شده در زمان پر آبی با وجود اختلاف سطح به هم می پیوندند و دریای بزرگ هامون میان ایران و افغانستان را تشکیل می دهند. 

وسعت دریاچهٔ هامون در زمان پرآبی ۵٬۶۶۰ کیلومتر مربع است که  ۳٬۸۲۰ کیلومتر مربع آن در خاک ایران قرار دارد. دریاچه هامون در چهارمین کنگرهٔ جهانی ذخیره‌گاه های زیست‌کره در سال ۱۳۹۴ در لیما پایتخت پرو، توسط یونسکو به‌عنوان ذخیره‌گاه زیست‌ کره ثبت جهانی شده است.

علاوه بر سد کمال خان، سد پاشدان با 85 در صد پیشرفت فیزیکی در 20 کیلومتری مرکز شهر هرات غرب افغانستان هم تهدیدی بر حوضه آبریز به ویژه در شمال شرق ایران خواهد داشت.

باید توجه داشت که آبهای سطحی خراسان رضوی به ویژه شهر مشهد از حوضه آبریز هریرود تغذیه می شود که با احداث سد پاشدان عملا ورودی این حوضه آبریز به شدت کاهش خواهد یافت. با توجه به اینکه ایران و افغانستان در حوضه آبریز هریرود هیچ نوع توافق نامه ای نیز ندارند احداث این سد لطمات جبران ناپذیر دیگری ی بر حوزه آبریز شمال شرق ایران خواهد داشت. 

با وجود سد‌های احداثی افغانستان نیاز به عزم جدی دستگاه دیپلماسی است تا با پیگیری معاهده‌های بین المللی، حق آبه کشاورزان و ساکنان سیستان در جنوب شرق ایران گرفته شود.

البته باید به این نکته هم توجه داشت که بیش از یک سوم تالاب هامون در خاک افغانستان قرار دارد که با خشک شدن آن، گردو غبار و آلودگی هوا تا مرکز افغانستان نیز گسترش خواهد یافت شد که برای جلوگیری از این مشکل باید طرف افغانستانی را نیز به مشکلات زیست محیطی و اقتصادی ناشی از خشک شدن هامون آگاه کرد.

با این اوصاف باید دید طالبان حاکم بر افغانستان که بار‌ها اعلام کرده به معاهده حق آبه ایران پایبند است به وعده خود عمل میکند. پس اکنون توپ در زمین طالبان است تا نشان دهد با عمل به معاهده حق آبه هیرمند به قوانین و معاهده های بین المللی پایبند است یا بیراهه ای را میرود که پیش از آن دولتمردان افغانستان در قبال همسایه دلسوز و خیرخواه خود رفته اند.

لزوم پایبندی مقامات افغانستان به تامین حقابه ایران از هیرمند