منشور آسمانی: قرآن از نگاه قرآن (22)

دراین شب های معنوی و ملکوتی به یاد تمام مظلومان و ستمدیدگان و محرومان و مستضعفان دست به دعا بردارید، زیرا تنها پناهگاه حقیقی ما خدای رحیم و مهربان است.

انسان در جهان بینی اسلامی داستانی شگفت انگیز دارد. این موجود از نظر قرآن، رژف تر و اسرار آمیزتر از این است که بتوان آن را به سادگی تعریف کرد. 

قرآن از انسان هم مدح و ستایش ها کرده و هم مذمت ها و نکوهش ها نموده است. عالی ترین مدح ها و بزرگ ترین مذمت های قرآن درباره انسان است. او را در برخی موارد از آسمان و زمین و از فرشته برتر و در همان حال برخی از انسان ها را از چهار پایان پست تر شمرده است. از نظر قرآن انسان موجودی است که توانایی دارد جهان را به تسخیر خود در آورد و فرشتگان را به خدمت خویش بگمارد وهم میتواند به پست ترین مرحله سقوط کند. این خود انسان است که باید تصمیم بگیرد و سرنوشت نهایی خویش را تعیین کند. بر این اساس خداوند در آیات ابتدایی سوره تین می فرماید:

" سوگند به انجیرو زیتون و سوگند به کوه سینا - سوگند به این شهر امن ( مکه ) بدون تردید انسان را در نیکوترین ساختار آفریدیم سپس او را به پست ترین مراحل بازگرداندیم. مگرکسانی که ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام دادند که برای آنان پاداشی پایان ناپذیراست." (تین/ 6-1)

در ادامه سخن خویش را از ستایش های انسان در قرآن تحت عنوان "ارزش های انسان" آغاز می کنیم . برجسته ترین جایگاهی که انسان بر اساس آیات قرآن میتواند به آن دست پیدا کند، مقام خلافت و جانشینی خداست. این اوجِ کمالی است که خدا برای انسان در آیه 30 سوره بقره در نظر گرفته است. آنجا که می فرماید:" و به (یاد آور) زمانی که خداوند به فرشتگان فرمود: همانا من (می خواهم) در زمین جانشینی قرار دهم "

یکی دیگر از ویژگیهایی که به رازشهای انسان فزونی می بخشد ظرفیت علمی اوست و ازجمله رموزی که انسان را نیز مسجود ملائک کرد توانایی علمی او بود. روزی که خداوند انسان را آفرید تمام اسماء را به آدم آموخت و او را به تمام حقایق آشنا ساخت، آنگاه از فرشتگان پرسید: اگر به راز هایی که آدم می داند آشنا هستید، بگویید چیست؟آنان گفتند: ما جز آن چه تو مستقیماً به ما آموخته ای چیزی نمی دانیم. خدا به آدم گفت: آن نام ها و اسرار را به اینها بیاموز. همین که آدم فرشتگان را آموزش داد و آگاه کرد ، خدا به فرشتگان گفت: آیا به شما نگفتم که من به اسرار آسمانها و زمین آگاهم ( و می دانم رازهایی را که شما نمی دانید ) وهم میدانم آن چه را آشکار می کنید و یا پنهان می سازید ( بقره 3-31)

از فضیلت ها و ارزش های دیگر آدمی اینست که انسان فطرتی خدا آشنا دارد و به خدای خویش در اعماق وجود خود آگاهی دارد. آنجا که قرآن در آیه 30 سوره روم می فرماید: "پس پیوسته به آیین (یکتا پرستی )توجه کن ( همان ) فطرتی که خدا ( آفرینش ) مردم را با آن سرشته است و تغییری در آفرینش خدا نیست. آیین پایدار و استوار همین است ولی بیشتر مردم نمی دانند."

بر این اساس در سرشت انسان علاوه برعناصر مادی که در جماد وگیاه و حیوان وجود دارد عنصری ملکوتی و الهی نهفته است. انسان ترکیبی است از طبیعت و ماوراء طبیعت. ازماده و معنی، از جسم و جان. قرآن در ترسیم این واقعیت چنین می گوید: "و ( یادکن ) زمانی که پروردگار تو به فرشتگان گفت: من می خواهم بشری از گل خشکیده، از لجن مانده بد بو بیافرنیم. پس وقتی (ساختار وجودی ) او را آراستم و سامان دادم و از روح خود در آن دمیدم در برابر او سجده کنید. پس فرشتگان ( به امر الهی ) به سجده در افتادند ." (حجر30- 28 )

 برخلاف دیدگاه گروهی از جریان ها و مکاتب مادی، انسان و جهان هدفمند آفریده شده اند و هیچ عقل سلیمی نمی پذیرد که آفرینش انسان و جهان تصادفی و پوچ و بیهوده باشد. در این جهان هدفمند، انسان در عین حالی که شخصیتی مستقل و آزاد دارد امانتدار خداست. رسالت و مسئولیت دارد و با انتخاب خود یکی از دو راه سعادت و شفاوت، نور و ظلمت، حق و باطل و یا کفر و ایمان را اختیار می کند. قرآن در این خصوص درآیه 72 سوره احزاب می فرماید: "همانا امانت خویش را برآسمان و زمین وکوهها عرضه کردیم همه از پذیرش آن سرباز زدند و از آن ترسیدند ولی انسان آن را پذیرفت." درمورد مختار بودن و انتخابگری انسان قرآن می فرماید: "ما انسان را از نطفه ای آمیخته آفریدیم تا او را مورد آزمایش قرار دهیم پس او را شنوا و بینا قرار دادیم همانا راه را به او نشان دادیم یا سپاسگزاری می کند و یا کفر پیشه می سازد . ( یا راه راست را انتخاب کرده و به کمال و سعادت خواهد رسید و یا با کفران نعمت و ناسپاسی به انحراف و سقوط کشیده می شود". (دهر-3-2 ) 

فراتر از همه مواردی که ذکر کردیم انسان از یک کرامت و شرافت ذاتی برخوردار است. خدا او را بر بسیاری از مخلوقات خویش برتری داده است. انسان آنگاه خویشتن واقعی خود را درک واحساس می کند که این کرامت و شرافت را در خود درک کند و با دوری جستن از پستی ها، فرومایگی ها، اسارت ها و هوس رانی ها از آن پاسداری کند. خدای بزرگ و خالق بشر در این باره می گوید: "همانا ما فرزندان آدم را کرامت بخشیدیم و آنان را بر صحرا و دریاها مسلط کردیم و بر بسیاری از مخلوقات خود برتری دادیم." اسراء /70/