مکتب موسیقی اصفهان؛ گنجینه‌ای از فرهنگ ایران زمین

پارس‌تودی- اصفهان، قلب تپنده ایران، که بیشتر با گنبدهای فیروزه‌ای و معماری باشکوه دوران صفوی شناخته می‌شود، در دل خود گنجینه‌ای موسیقایی دارد که قرن‌هاست صدای ایران را شکل داده است.

از نای عرفانی حسن کسایی تا صدای طلایی تاج اصفهانی، این شهر همواره صحنه‌ای برای بزرگان موسیقی کلاسیک ایرانی بوده است. به گزارش پارس‌تودی، در سال ۲۰۱۱، مکتب موسیقی سنتی اصفهان در فهرست میراث فرهنگی ناملموس ملی ایران ثبت شد و جایگاه آن به عنوان یکی از ارکان فرهنگ ایرانی تثبیت شد.

در قلب این میراث، دستگاه آوازی «بیات اصفهان» قرار دارد؛ یکی از محبوب‌ترین نغمه‌ها در موسیقی ایرانی که با ویژگی‌های عاشقانه‌اش شناخته می‌شود. بیات اصفهان را اغلب «نغمه حسرت» می‌نامند؛ سفری موسیقایی به دنیایی از اندوه لطیف، همچون روایتی عاشقانه که هرگز از مسیر احساسی خود خارج نمی‌شود.

روح موسیقی اصفهان

بیات اصفهان از دل دستگاه «همایون» که یکی از چارچوب‌های اصلی موسیقی کلاسیک ایرانی می‌باشد، زاده شده است. این نغمه، عشق را با لطافتی عمیق و پیوسته روایت می‌کند و برخلاف دیگر دستگاه‌ها که میان حالات مختلف در نوسان‌اند، بیات اصفهان با خطی احساسی ثابت، شنونده را درگیر داستانی موسیقایی می‌کند.

ملودی‌های آن حتی برای کسانی که با موسیقی شرق آشنا نیستند، قابل تشخیص‌اند؛ با شباهت‌هایی به گام مینور و تغییرات ظریف ریز‌پرده‌ای که طعمی کاملاً ایرانی به آن می‌بخشند. اوج احساسی این نغمه در گوشه «عشاق» شکل می‌گیرد؛ بخشی که نامش خود گویای عمق عاطفی آن است.

فراتر از نت‌ها

نقش اصفهان در موسیقی ایران تنها به ساختارهای فنی محدود نمی‌شود؛ بلکه به عشق دیرینه‌اش به نغمه و ترانه بازمی‌گردد. در دوران صفوی، زمانی که اصفهان پایتخت ایران بود، موسیقی بخشی از زندگی درباری بود و شاهزادگان موظف به فراگیری آن بودند.

برخی پژوهشگران معتقدند پیوند اصفهان با موسیقی حتی پیش از صفویان و در دل تاریخ کهن ایران شکل گرفته است. آنچه موسیقی اصفهان را ماندگار کرده، توانایی‌اش در بازتاب روح شهر است: عاشقانه، اندیشمند و آمیخته با خاطره.

در مکتب موسیقی اصفهان، نوازنده با خواننده در تکنیکی به نام «مناسب‌خوانی» هم‌نوا می‌شود و گفت‌وگویی لطیف میان صدا و ساز شکل می‌گیرد. تحریرها برای افزایش زیبایی احساسی شعر به کار می‌روند و به یکی از ویژگی‌های شاخص این مکتب تبدیل شده‌اند.

این مکتب همچنین نغمه‌هایی از اقوام هم‌جوار مانند قشقایی، بویراحمدی و دزفولی را در خود جای داده و به نمادی از تنوع فرهنگی اصفهان بدل شده است.

نگهبانان نغمه

ماندگاری موسیقی اصفهان را مدیون استادانی هستیم که این سنت شفاهی را نسل به نسل حفظ کرده‌اند. در دوران قاجار، تعزیه‌خوان‌ها سبک خاص اصفهان را به تهران آوردند و نسل جدیدی از موسیقی‌دانان را تحت تأثیر قرار دادند.

چهره‌هایی چون سید رحیم اصفهانی، تاج اصفهانی و دیگران با ضبط و آموزش این نغمه‌ها، موسیقی شهر را زنده نگه داشتند. سید عبدالرحیم اصفهانی با حافظه‌ای شگفت‌انگیز و صدایی لطیف، شاگردانی چون تاج اصفهانی، ادیب خوانساری و حبیب شاطرهاجی را تربیت کرد.

عبدالحسین برازنده، استاد تار، ویلن و سنتور، با شاعران و موسیقی‌دانان زمان خود همکاری کرد و آثاری خلق کرد که نقطه‌عطفی در اپرا و اپرت ایرانی شدند. او بیش از ۳۰۰ قطعه ساخت که تنها ۳۰ اثر اجرا شد.

جلال تاج اصفهانی، چهره برجسته قرن بیستم، مکتب آواز اصفهان را احیا کرد و هنرمندانی چون محمدرضا شجریان و حسین خواجه‌امیری را آموزش داد. آثار او، از جمله «آتش دل»، تجلی دوستی و لطافت شعر فارسی‌اند.

امروزه دکتر محمدمهدی واعظی اصفهانی، با نام هنری محمد اصفهانی، این میراث را ادامه می‌دهد. او با تلفیق موسیقی سنتی و پاپ، صدای کلاسیک ایرانی را به نسل‌های جدید معرفی کرده و روح موسیقی اصفهان را زنده نگه داشته است.

موسیقی اصفهان همچنان در باغ‌ها، حیاط‌ها و دل مردم این شهر طنین‌انداز است؛ ضرب‌آهنگی جاودانه که قرن‌ها تاریخ، احساس و هنر را در هر نغمه‌اش حمل می‌کند.
hk