Գիտության պատմությունն Իրանում (14)
Հոկտեմբեր 16, 2022 13:22 Asia/Tehran
Իրանցի բանաստեղծ, փիլիսոփա, աստվածաբան, իրավաբան, մտածող, մաթեմատիկոս, աստղագետ, հիջրեթի 7-րդ դարի բժիշկ և ճարտարապետ Խաջե Նասիրեդդին Թուսին բարձր դիրք ունի Իրանում և աշխարհում։ Նրա կյանքը հիմնված էր բարոյական և գիտական նպատակների վրա:
Խաջե Նասիրեդդին Թուսին ծնվել է լուսնային հիջրեթի 597 թվականին (1201 թ. փետրվարին)։
Մանկությունն անցկացրել է Թուս քաղաքում, իսկ մանկությունից սովորել է Ղուրան, գրականգիտություն, մարգարեական հադիսներ և կրոնական երեցների գործեր, հոր մոտ սովորել է իրավագիտություն և սկզբունքներ և անգիր հադիսներ։
Խաջեն սովորել է նաև մաթեմատիկա (թվաբանություն, երկրաչափություն և հանրահաշիվ) և երաժշտություն, իսկ երիտասարդության առաջին տարիներին մեկնել է Նեյշաբուր՝ հնարավորինս շատ գիտելիքներ ձեռք բերելու համար։ Տարիների ընթացքում Նեյշաբուրը բազմաթիվ միջադեպերի է ենթարկվել, և նրա դպրոցներից ու մզկիթներից շատերը ավերվել են, իսկ նրա կարևոր գրադարանները թալանվել կամ այրվել են: Այնուամենայնիվ, այն եղել է գիտնականների, իրավաբանների, հադիսներ պատմողների, իմաստունների և բժիշկների հավաքատեղի: Միևնույն ժամանակ, երբ Խաջե Նասիրեդդինը սովորում էր Նեյշաբուրում, Խորասան ներխուժեցին մոնղոլները։ Մոնղոլները սպանեցին բնակիչներին և թալանեցին քաղաքները։ Այդ ընթացքում փրկվածները ապրելու տեղ էին փնտրում։ Մարդկանց մի մասը ապաստանել է ամրացված ամրոցներում, իսկ մյուսներն ապրել են անապատներում: Խաջեն, ինչպես մյուս մարդիկ, ապրելու ապահով տեղ էր փնտրում։ Խորասանի Իսմայիլիե ամրոցում էր Ղահեստանի ցեղապետ Նասերեդդին Աբդ ալ-Ռահիմ բեն Աբի Մանսուրը, որը մեծ ուշադրություն էր դարձնում գիտուններին ու գիտնականներին։ Նա Խաջեին հրավիրեց գնալ Ղահեստան։
Իսմայիլի ամրոցում, Նասիրեդդին Մոհթշամի խնդրանքով՝ Խաջե Նասիրեդին Թուսին , պարսկերեն է թարգմանել Աբու Ալի Մասկավիե Ռազիի «Ալ-Թահարե» գիրքը։ Եվ դրան ավելացնելով ինչ-որ նյութ՝ գրել է «Ախլաղե Նասերի» խորագրով գիրքը։
Խաջե Նասիրը համեմատաբար երկար ժամանակ մնաց Նասերեդդին Մոհթշամի մոտ և, ըստ պատմական տվյալների, այդ ընթացքում նա իր կյանքն ու ժամանակն անցկացրեց պատվով ու արժանապատվորեն ուսումնասիրելով և գրելով գրքեր։
Խաջեն ունի բանաստեղծություններ ու տեքստեր, որոնք հստակորեն վերաբերում են Իսմայիլական ամրոցներում նրա պարտադրված ու ցավոտ կյանքին։ Մեկ տարի անց երբ Ալլաեդդին Մոհամմեդի որդին Խուրշահը դարձավ Իսմայիլիայի թագավոր, Հոլակու խանը հարձակվեց Խուրշահի նստավայրի` Մեյմոնդեժի վրա։
Խաջե Նասիրեդդին Թուսին և որոշ գիտնականներ նպատակահարմարությունից ելնելով և կանխելով կոտորածը այն ժամանակ հորդորում էին Խուրշահին հանձնվել և ըստ այդմ, Խուրշահը վերջապես հանձնվեց և գնաց Հոլակու խանի մոտ։
Հոլակուն, ով լսել էր Խաջե Նասիրի գիտելիքների գովքը, հրավիրեց նրան տեղափոխվել իր արքունիքը։ Խաջեն ընդունեց հրավերը և դրանից հետո այնքան վստահություն ձեռք բերեց Հոլակույի մոտ, որ Հոլակուն որևէ որոշում չէր կայացնում, որևէ ճանապարհորդություն չէր գնում և որևէ հրաման չէր արձակում առանց նրա հետ խորհրդակցելու։
Խաջե Նասիրը համոզեց Հոլակուին աստղագիտական աստղադիտարան կառուցել։ Այս շենքի կառուցումն ավարտվել է 1259 թվականին, և աստղադիտարանը բացվել է Արաքս գետի հարավում և իլխանության մայրաքաղաք Մարաղայի արևմուտքում։
Հիմնվելով Մարաղայի աստղադիտարանում կատարած իր դիտարկումների վրա, Թուսին գրել է «Զիջ-ե Իլխանի» գիրքը։ Գիրք, որը դարեր շարունակ տարածված էր տարբեր երկրներում, այդ թվում՝ Չինաստանում, իսկ Թուսիի մահից երեք հարյուր տարի անց այն թարգմանվեց լատիներեն և հրատարակվեց Եվրոպայում: Երբ բացվեց Մարաղայի աստղադիտարանը, այն համալրվեց այն ժամանակվա նորագույն և լավագույն աստղագիտական գործիքներով։ Այս աստղադիտարանում ստեղծարարությունը և հրաշագործությունը ակնառու էր ոչ միայն աստղադիտարանի սարքավորումների և սկզբունքների, այլև նրա ճարտարապետության մեջ: Ասում են, որ մինչև այս աստղադիտարանի կառուցումից երեք հարյուր տարի անց դրա նման ոչինչ չի կառուցվել։
Խաջե Նասեդդին Թուսին աստղադիտարանում աշխատանքի է հրավիրել իր ժամանակի ամենակարող ու հայտնի գիտնականներին։ Մարաղայի աստղադիտարանը երկար տարիներ գոյատևել է Խաջե Նասիրի մահից հետո, թեև պատմության որոշ ժամանակաշրջաններում դրա նշանակությունը նվազել է։ Խաջե Նասիրի մահից երկար տարիներ անց և այլ կառավարությունների օրոք նշանավոր գործիչներ այցելեցին Մարաղայի աստղադիտարան և բարձր գնահատեցին նրա հիմնադրի գիտական ջանքերը։
Խաջե Նասիրեդդին Թուսին ստեղծագործական և կառուցողական քննադատական մտածողություն ուներ իրենից առաջ գիտնականներ՝ Ավիցեննայի, Ֆարաբիի, Աբու Ալի Մոսքավիեի և Ջալալեդդին Դավանիի գործերի վերաբերյալ և իր նախորդների նվաճումները խառնում էր իր ճշգրիտ, բանականությանն ու գիտելիքների հետ:
«Ախլաղ Նասերի» և «Ուսաֆ ալ-Աշրաֆ» գրքերը վերաբերում են էթիկայի և ինքնակատարելագործման ոլորտում նրա բարոյական ուսմունքներին և հայացքներին։
Խաջե Նասիրը գրել է մոտ 190 գիրք և տրակտատ տարբեր ոլորտներում։ Որոշ արեւմտյան գիտնականներ Խաջե Նասիրի ստեղծագործությունները դասակարգել են ըստ թեմայի։ Գերմանացի արևելագետ Կարլ Բրոքելմանը Խաջեի ստեղծագործությունների 59 հատորները բաժանել է իրավագիտության, սկզբունքների և հավատալիքների, փիլիսոփայության, մաթեմատիկայի, ֆիզիկայի, աստղագիտության, բժշկության, մեկնաբանության, հանքաբանության և երաժշտության տասը ոլորտների: Գիտության պատմաբան Ջորջ Սարթոնը Խաջե Նասիրի ստեղծագործությունների 64 հատորը, ներառել է թվաբանություն և հանրահաշիվ, երկրաչափություն, աստղագիտական գործիքներ, զիջ, աստղագիտություն, օրացույց, հանքաբանություն, աշխարհագրություն, բժշկություն, տրամաբանություն, փիլիսոփայություն, աստվածաբանություն, էթիկա և պոեզիա կատեգորիաներում:
Խաջե Նասիրեդդին Թուսին նաև բազմաթիվ հետազոտություններ է կատարել քիմիայի բնագավառում։ Քիմիայի բնագավառում Խաջե Նասիրի ամենակարեւոր ձեռքբերումը զանգվածի սկզբունքի մասին ներդրումն է։ Այս առնչությամբ նա գրել է. «Նյութը չի կարող ամբողջությամբ անհետանալ, ավելի շուտ, այն փոխում է միայն մի ձևից այլ ձևի և գույնից գույն և կորցնում է իր հատկությունները և վերածվում հումքի կամ նոր նյութի»:
Նա առաջին մարդն էր, ով աստղագիտությունից անկախ ուսումնասիրեց եռանկյունաչափությունը և գիրք գրեց այդ մասին։ Այս գրքում նա մանրամասնորեն առաջարկել է գնդաձև եռանկյունաչափություն՝ անկախ աստղագիտությունից։ Խաջե Նասիրի լայնածավալ գործունեությունը պատճառ դարձավ, որ եռանկյունաչափությունը ուսումնասիրվի որպես մաթեմատիկայի առանձին ճյուղ և անկախ աստղագիտությունից, որը դարեր շարունակ ուսումնասիրվել է աստղագիտության հետ:
Նա առաջին մարդն էր, ով նշեց գնդային եռանկյունաչափության ուղղանկյուն եռանկյունների վեց վիճակները։ Այս աշխատանքը հույն գիտնականների և մուսուլման մաթեմատիկոսների, այդ թվում Աբու Ալ Վաֆա Բոզջանիի գործունեության շարունակությունն է: Նրա գրվածքներում կարելի է գտնել Սինուսների հայտնի օրենքը։
Խաջե Նասիրի ձեռքբերումներն աստղագիտության ասպարեզում բազմաթիվ են: Նրա մյուս ձեռքբերումներից են.
- «Զիջ-ե Իլխանի» (Իլխանական օրացույց) գրքում մոլորակների շարժման ճշգրիտ աղյուսակի ստեղծում։ Այս գիրքը պարունակում է աստղագիտական աղյուսակներ՝ մոլորակների դիրքերը և աստղերի անունները հաշվարկելու համար։
- «Թուսի զույգ» անունով երկրաչափական մեթոդի հորինում, որը համարվում է Խաջեի մոլորակների տեսության մի մասը։ Համապատասխանաբար, եթե փոքր շրջանը շրջապատված է և շոշափվում է շրջանագծի ներսում, որի շառավիղը երկու անգամ փոքր շրջանից է, փոքր շրջանագծի պտույտով մեծ շրջանագծի շրջագծի վրա, փոքր շրջանի յուրաքանչյուր կետ գծում է ավելի մեծ շրջանագծի տրամագիծը:
Աստղագիտության մեջ Թուսին կազմել է մանրամասն աղյուսակներ, որոնք որոշում են մոլորակների շարժումները և համարվում են Պտղոմեոսյան աստղագիտության նորացված մոլորակային մոդել։
Պտղոմեոսյան աստղագիտությունն ընդունված էր որպես համաշխարհային չափանիշ մինչև Կոպեռնիկոսի ժամանակները, և Խաջե Նասիրի գիտությունը վերափոխեց այն: Կան ապացույցներ, որ նրա աշխատանքները հավանաբար ազդել են Կոպեռնիկոսի հելիոկենտրոն տեսության վրա։
Թուսին նաև ճշգրիտ հաշվարկներ է կատարել տարեկան գիշերահավասարների համար և հորինել է աստղագիտական գործիքներ, այդ թվում՝ աստղալաբը։
Իբն Խալդունը նրան անվանել է իսլամից հետո ամենամեծ իրանցի գիտնականը։
Խաջե Նասիրեդդին Թուսին երբեմն արաբերեն և պարսկերեն բանաստեղծություններ էր գրում, որոնք ժամանակի ընթացքում և տարբեր իրադարձությունների ժամանակ կորել են, և բացի մի քանի դրվագներից, քառատողերից ու մասնավիաներից, ոչինչ չի մնացել նրա գործերից։
Այս մեծ գիտնականը գիտական ջանքերից ու պայքարից հետո վերջապես վախճանվեց Բաղդադում 1274 թվականին, և նրա մարմինը այս քաղաքի մեծերի ու գիտնականների ուսերին տարան ու թաղեցին Քազեմեյնում։
Խաջե Նասիրի գիտական աշխատանքներն առաջացրել են աշխարհի բազմաթիվ գիտնականների հիացմունքը և կարողացել են հիմք հանդիսանալ աշխարհում գիտական արտադրությունների համար։
Արեւելագետ, «Ախլաղե Նասերի» գրքի անգլերեն թարգմանիչ Ուիքենսը ասում է.«Խաջե Նասիրեդդին Թուսին ուժեղ և զգայուն հոգի ուներ, որը բախվել է ուժեղ քաղաքական և հոգևոր զարգացումների, նա խոսում էր այնպես, ասես թե նա խոսում է 20-րդ դարի երկրորդ կեսի ժամանակի ժողովրդի հետ»:
Ի պատիվ աստղագիտության ոլորտում նրա գործունեության՝ Թուսիի անունը գրանցված է 41-րդ հարավային միջօրեականում և լուսնի զրոյական ուղեծրում։
Իրանում էսֆանդի 5-ը (փետրվարի 24) Խաջե Նասիրեդդին Թուսիի ծննդյան օրը, կոչվում է «Ինժեների օր»։
