Գիտության պատմությունն Իրանում(1)
Հունիս 14, 2022 11:59 Asia/Tehran
2022 թվականը հռչակվել է հիմնարար գիտությունների մեծարման տարի և գիտությունը մեծարվում է համայն աշխարհում: «Գիտության պատմությունն Իրանում» նոր հաղորդաշարի շրջանակներում փորձելու ենք ձեզ ծանոթացնել Իրանում հիմնարար գիտությունների փայլուն անցյալին և այս ոլորտի մեծերին:Այս հաղորդաշարը նպատակ ունի ներկայացնել մի ժողովրդի աննախընթաց ձեռքբերումները, որը չնայած մարդկությանը կատարած անհամար ծառայություններին , շատ էլ ճանաչված չէ:
Բոլորի համար պարզ է հիմնարար գիտությունների դերն ու կարևորությունը զարգացման ոլորտում: Քիմիայի, ֆիզիկայի և մաթեմատիկայի նման գիտություններ ,միշտ ժողովրդի և հասարակության ուշադրության կիզակետում են եղել և հիմնարար գիտության բնագավառում գիտական իրադարձությունները հետապնդվում են ժողովրդի ու հասարակության տարբեր խմբերի կողմից ,գիտելիքի տարբեր մակարդակներով:
ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի որոշմամբ, 2022 թվականը հռչակվել է«Կայուն զարգացման մեջ հիմնարար գիտության միջազգային տարի»,որպեսզի առավել ուշադրության արժանանան այնպիսի գիտություններ, ինչպիսիք են՝ ֆիզիկան, քիմիան, մաթեմատիկան, երկրաբանությունը, կենսաբանությունը, վիճակագրությունը և գենետիկան: Հիմնարար գիտության տարվան վերաբերող իրադարձությունների իրագործումն ու ծրագրավորումը, հիմնարար գիտություններում յուրաքանչյուր երկրի հանրահայտ դեմքերի հետ ժողովրդի ու հասարակության ծանոթացման նպատակով ընդարձակ ծրագրերի իրագործումը ,հասարակության համար հիմնարար գիտության կարևորությունը և դիրքը ապացուցելու նպատակով ծավալուն ծրագրերի իրագործումը ,և յուրաքանչյուր երկրում ,հիմնարար գիտության զարգացման ուղղությամբ շահագործման նպատակով միջազգային կարողականությունների ճանաչելը ,աշխարհի շատ երկրներում 2022 թվականի ծրագրերից են:
Հիմնարար գիտությունները կարևոր դեր ունեն զարգացման ծրագրերի իրականացման գործում: Ինչպես օրինակ տրամադրում են կենսական մարտահրավերներին դիմակայելու համար անհրաժեշտ միջոցներ, ինչպիսիք են՝ սննդի, էներգիայի, առողջապահության և հաղորդակցման տեխնոլոգիաների գլոբալ հասանելիությունը,որպեսզի ընկալենք մոլորակի վրա միլիարդավոր մարդկանց կյանքի ազդեցությունը:Հիմնական գիտությունները հիմք են հանդիսանում տեխնոլոգիական մեծ առաջընթացների, որոնք խթանում են նորարարությունը:Մասնագետներ պատրաստելու և աշխարհի ապագա բնակչության կենսապայմանները զարգացնելու համար,անհրաժեշտ է նաև հիմնարար գիտությունների առաջընթացն ու վերելքը և դրա ոլորտների ավելի շատ ճանաչումը:
Իրանում գիտության արտադրության պատմությունը վերադառնում է հին ժամանակներին և դա խորապես կապված է մեր երկրի պատմության հետ:Անցյալ դարերում Իրանում՝ մեծ ուշադրության են արժանացել գիտությունը, գիտնականը, գիտելիքը, և այն կենտրոնները, որոնք պահում էին պատմական գրքեր ու փաստաթղթեր, առանձնահատուկ տեղ էին զբաղեցնում:Նույնիսկ բանաստեղծների պոեզիայում կարելի է տեսնել գիտական խնդիրների արտացոլումը։Ռուդաքի Սամարղանդին այս մասին այսպես է գրել .
Մինչ աշխարհը վեհ էր մարդկությամբ
Չկար մեկը ով գիտության գաղտնիքի կարիքը չունենար
Բոլոր ժամանակների գիտակ մարդիկ
Գիտության գաղտնիքը հարյուրավոր լեզուներով
Հավաքագրեցին ու մեծարեցին
Եվ ամենաչնչին մասն անգամ գրի առան։
Այս բանաստեղծության մեջ Ռուդաքին մատնանշում է գիտության և դրա պաշտպանության գաղտնիքը տարբեր լեզուներով:
Կամ իմաստուն Ֆիրդուսին բազմիցս մատնանշել է գիտության կարևորությունը և բազմիցս ուշադրություն է դարձրել «իմաստությանը», որից ավելի արժեքավոր գոհար գտնելը անհնար է.« .
Հանուն իմաստության և հոգու Աստծու
Որից բարձր գաղափար գոյություն չունի։
Հինգերորդ դարի իրանցի մեծ բանաստեղծ «Նասեր Խոսրով Ղոբադիանին» մի բանաստեղծության մեջ անդրադարձել է գիտություն սովորելու և գիտելիք ձեռք բերելու կարևորությանը և գրել է.
«Գիտությամբ արգասավորված կաղնին
Կստանձնի աշխարհի ղեկը
Այս բանաստեղծությունը,որը օգտագործվում է նաև որպես ասացվածք,արտահայտում է ուսման և գիտության ուսուցման կարևորությունը:Այսինքն, եթե զինվես գիտությամբ և գիտելիքով , ապա կարող ես նույնիսկ նվաճել երկինքը (ժամանակի պտույտը) և առաջընթաց արձանագրել:Այս բանաստեղծությունը գործում է որպես ոգեշնչող և խրախուսող ասույթ, որը յուրաքանչյուր մարդու համար կարող է դառնալ ոգեշնչող և նրան քաջալերել ավելին սովորելու :
Հավատամքային առումով,Իսլամի մեջ ևս ընթերցանությունն ու գրելը և ընդհանրապես գիտությունը շատ բարձր տեղ են գրավում իսկ գիտական հարցերը սովորական կաղապարի մեջ չսահմանվելով ,պարուրվում են սրբազան լույսով: Այդ իսկ պատճառով գիտնականը շատ բարձր ու վեհ դիրք է զբաղեցնում:
Իրանի աշխարահագրական դիրքը ՝միաձուլումն է աշխարհի բոլոր գեղեցկությունների ,թեև գեոպոլիտիկ դիրքի բերումով այս երկրի աշխարհագրական սահմանները բազմիցս հարձակումների թիրախ են դարձել ,սակայն մշակութային առումով ներխուժողները մեծ հաջողություններ չեն արձանագրել և ակնհայտ է մեր մշակույթի ազդեցությունը՝ներխուժող բոլոր մշակույթների վրա:Իրանի ժողովրդի բազմաթիվ վարքագծեր, բառեր,դարձվածքներ ,արարողություններ, նախաձեռնություններ ու ստեղծագործություններ ,խիստ ակնհայտ են այլ ազգերի մշակույթների մեջ:
Պատմական ժամանակներում Իրանը հայտնի էր, որպես գիտության և գիտելիքի բնօրրան:Պարսիկ գիտնականները կարևոր ներդրում են ունեցել տարբեր ոլորտներում ժամանակակից մարդկային գիտելիքների զարգացման գործում , ինչպիսիք են ՝բժշկությունը, մաթեմատիկան, փիլիսոփայությունը և գիտական այլ ոլորտներ:Կարելի է նշել նաև նրանց կարևոր դերը հանրահաշվի և քիմիայի զարգացման գործում։
Օրինակ, իրանցի հայտնի մաթեմատիկոս «Մուհամմադ Իբն Մուսա Խարազմին» ստեղծել է ալգորիթմը,մշակել ու զարգացրել է հանրահաշիվը և դրա հիման վրա նա վերահաստատեց հնդկական և պարսկական հաշվապահական համակարգերը,որը ստիպեց եվրոպացիներին փոխել իրենց թվային համակարգը լատիներենից հնդկերենի: Միջնադարում Խարազմիի աշխատությունները հիմնարար ազդեցություն են ունեցել արևմտյան երկրներում մաթեմատիկայի զարգացման վրա։
Իրանում բժշկության և բժշկական կրթության պատմությունը շատ բեղմնավոր է և այս ոլորտում կան բազմաթիվ ստեղծագործություններ։ Իրանը միշտ էլ կարևոր դեր է խաղացել հին հունական գիտության և հնդկական բժշկության զարգացման գործում,ինչպես օրինակ պետք է նշել Ջոնդիշապուրի (Գոնդիշապուրի) համալսարանը։Այս համալսարանը, որն իր կողքին ուներ նաև հիվանդանոց, այն ժամանակվա առաջին բժշկական ուսումնարանն էր,իսկ ուսանողները ակադեմիական և լիովին «գիտական» կրթություն էին ստանում փորձառու բժիշկների հսկողության ներքո,և միաժամանակ բուժում էին հիվանդներին:Փաստորեն, գիտական այս կենտրոնը, որ ուսանողներ է ընդունել ամբողջ աշխարհից,կարևոր դեր է խաղացել Իրանի, Հունաստանի և Հնդկաստանի հայտնագործություններն ու բժշկական գիտելիքները իսլամական աշխարհ փոխանցելու գործում:Նույնիսկ որոշ փորձագետներ ավելի առաջ անցնելով ,հայտնում են ,որ այս նվաճումների պատճառով ,իրանցիներին պետք է վերապահել հիվանդանոցային առաջին համակարգի հիմնադրման պատիվը:
10-րդ դարի Իրանի հանրահայտ բժիշկ ,քիմիկոս և փիլիսոփա Մոհամմադ Զաքարիա Ռազին համարվում է հիվանդությունները բուժելու առումով փորձարարական դեղամիջոցների օգտագործման հիմնադիրը: Նրա հայտնագործություններն են՝ ալկոհոլը, ծծումբը կամ ծծմբաթթուն , աղաթթուն և այլն:Նա կարևոր ձեռքբերումներ է ունեցել բժշկության ոլորտում,այնպես որ «Ջորջ Սարթենը» նրան համարում է իսլամի և միջնադարի մեծագույն բժիշկը և , ըստ երեւույթին, Ավիցեննան իր «Կանոն բժշկության»գիրքը գրել է ոգեշնչված Ռազիի «Ալ-Հավի» գրքից։
Քրիստոսի ծնունդից 1000 տարի անց ,Աբու Ռեյհան Բիրունին աստղագիտության մասին հանրագիտարան է գրել,որում անդրադարձել էր արեգակի շուրջ Երկրի պտույտի հավանականությանը: Մինչ Տիկո Բրահեն (դանիացի աստղագետ), նա գծեց երկնքի առաջին քարտեզը՝ օգտագործելով կենդանիների ձևերն ու պատկերները՝համաստեղությունները նկարագրելու համար։
10-րդ դարում իրանցի ականավոր մաթեմատիկոս և աստղագետ Աբդոլ Ռահման Սուֆին , նայեց աստղաբույլին և առաջինն էր, ով արձանագրեց և զեկուցեց գալակտիկայի մասին՝ առանց աստղադիտակի:Նա հայտնաբերել է «Շղթայված կինը» միգամածությունը Անդրոմեդայի Գալակտիկայում և այդ գալակտիկան անվանել է Փոքր ամպ:Նա նաև հայտնաբերեց երկվորյակ աստղերը և կատարելագործեց Պտղոմեոսի տեսությունները։
«Ջաբեր Իբն Հայյանը» իրանցի հայտնի փիլիսոփա և քիմիկոս է, ում անվանել են քիմիայի հայր,բազմաթիվ հայտնագործությունների հայրն է ,որոնք հավաքագրվել են մի հանրագիտարանում:Իրանցի այս հանճարեղ գիտնականին պետք է գնահատել,որպես քիմիայի հիմնադիր: Նա ուներ բազմաթիվ գյուտեր և հորինեց մեթոդներ ու սարքավորումներ, որոնք մինչ օրս օգտագործվում են քիմիկոսների կողմից։
Իբն Հեյսամը, ով Արևմուտքում հայտնի է որպես Ալ-Հազան, մեկ այլ գիտնական է,ով օպտիկայի վերաբերյալ իր գրվածքների և ոսպնյակների, հայելիների, բեկման և լույսի արտացոլման առումով իր փորձերի պատճառով, հայտնի է որպես լույսի ֆիզիկայի հայր։
Իրանցի այլ գիտնականների թվում կարելի է նշել՝ Աբու Աբբաս Ֆազլ Հաթամ Նեյրիզին (աստղագետ և մաթեմատիկոս),«Բանու Մուսա եղբայրներ» (խորասանցի երեք եղբայրներ, որոնք տիրապետում էին մաթեմատիկային, աստղագիտությանը և մեխանիկային),Աբու Զեյդ Ահմադ իբն Բալխի (աշխարհագրագետ և մաթեմատիկոս),«Աբու Վաֆա Բոզջանի» (մաթեմատիկոս և աստղագետ),«Ղիաս Էդին Ջամշիդ Քաշանի» (մաթեմատիկոս և աստղագետ),և «Հեքիմ Օմար Խայամ Նեյշաբուրին» (աստղագետ, մաթեմատիկոս և բանաստեղծ):
