Эрон бўйлаб саёҳат (11)
Бу дастурда биз сизни Хузистон вилоятининг яна бир шаҳри, яъни қадимий Шуш шаҳри билан таништирамиз.
Xузистон ажойиб диққатга сазовор жойларга тўла вилоятдир. Бу текисликда мўъжизаларга тўла шаҳарлар борки, уларнинг ҳар бири Эрон тарихи ва маданиятига кўзимизни янада очиқ ва чуқурроқ очиб беради. Аҳвоздан 135 км шимолда жойлашган қадимий Шуш шаҳрига борамиз. Шуш шаҳри дунёдаги энг қадимги аҳоли пунктларидан бири бўлиб, милоддан аввалги 4200-йилларда ташкил этилган. Бу шаҳар узоқ йиллар давомида қадимги Элам сивилизациясининг маркази ва буюк Аҳамонийлар империясининг қишки пойтахти бўлган. Сиз бошиданоқ бу шаҳарнинг улуғвор қадимийлигини англашингиз мумкин, чунки шаҳарга борадиган йўлингизда кўплаб тарихий обидаларга эга қадимий Шуш шаҳри жойлашган.
Дунёга машҳур иккита ёдгорлик, яъни Чоғозанбил ибодатхонаси ва Шуш шаҳрининг қадимий манзилгоҳи ҳамда бир қанча буюк қадимий сивилизацияларга оид кўплаб тарихий обидалари билан қадимий Шуш шаҳри кўплаб маҳаллий ва хорижий саёҳатчилар учун сайёҳлик маскани ҳисобланади. Шуш қадимий манзилгоҳи 2015-йилда жаҳоннинг номоддий маданий мероси рўйхатига киритилган ва у дунёдаги энг ажойиб ва ноёб тарихий масканлардан бири ҳисобланади. Бу ҳудудга Шавер саройи, Ападана саройи, саройнинг шарқий дарвозаси, Ҳадиш дарвозаси, 15-шаҳар, Шуш масжиди ва ислом даври бинолари мажмуаси, Акропол тепаликлари ва франсуз қалъаси киради. Уларнинг ҳар бири соатлаб муҳокама қилиш мумкин. Дарҳақиқат, Шуш дунёдаги энг қадимий шаҳарлардан бири бўлиб, у шаҳар атрофидаги қадимий тепаликлардан урбанизациянинг илк ёдгорликлари ҳамда минтақадаги йирик корхоналарнинг илк қолдиқлари сифатида эътироф этилиши мумкин. Етти тепалик номи билан машҳур бўлган тепаликлар.
Бу тепаликларнинг мўъжизаларидан бири дунёдаги биринчи ярим ой аркаларига эга бўлган эламликларнинг қабри эди. Адирлар мўғуллар истилосидан сўнг, шунингдек, Ироқ-Эрон уруши ва турли археологларнинг бу ҳудудга бостириб кириши пайтида вайрон бўлган қадимда муҳташам саройлар устига қурилган.
Ушбу тепаликларнинг энг машҳурларидан бири Акропол тепалигидир. Париждаги Лувр музейида Акропол тепалигидаги кўплаб қимматбаҳо асарлар сақланади. Улардан энг машҳури қиролича Намирастоннинг машҳур ҳайкали, Ҳаммураби кодекси ва Шиша кубокдир. Шушнинг сопол косаси нўхат рангида бўлиб, унда эчки тасвири энг гўзал ва мавҳум тарзда ўйиб ишланган бўлиб, бу масала унинг бадиий қимматини қадимий даврларга бориб тақатган.
Ушбу тепаликда машҳур Шуш қалъаси қурилган бўлиб, у аслида 1897 йилда франсуз археологи томонидан ўрта аср услубида қурилган. Ушбу ғишт қалъанинг дизайни ички ва трапезоидал шаклга эга ва франсуз райҳонининг меъморчилигига жуда ўхшайди. Дарҳақиқат, ачинарли томони шундаки, бу қалъа Ападана саройи ғиштлари қолдиқлари ва ҳудуддаги бошқа саройлар қолдиқлари ҳамда миххат ёзувлари билан бўялган ғиштлардан фойдаланган ҳолда қурилган бўлиб, бу қадимий саналган Чоғазанбил билан боғлиқ. Афсуски, бу қасрнинг қурилишига кўпгина қадимий ёдгорликлар ва меъморий ёдгорликларнинг ўғирланиши ва чет эллик археологлар томонидан Эрондан олиб чиқилиши асос бўлган.
Ушбу қалъани кўрганимиздан сўнг, биз Ападана саройига ҳам ташриф буюришимиз керак. Дорога тегишли бўлган ва Персеполис саройларига тенглиги билан дунёга машҳур бўлган сарой. Искандар ҳужуми туфайли саройнинг ғишт деворлари ва тош устунларидан унчалик кўп нарса қолмаган. Аммо устунларда қолган улуғворлик ва буюкликни ҳали ҳам ҳис қилиш мумкин. Бир-бирининг орқасида тиз чўкиб ўтирган иккита сигир шаклидаги гўзал тахтлар.
Албатта, Ападана саройи деворларидан аскар ва қанотли шер ва лотус гулининг дизайни билан безатилган сирланган ғиштли асарлар сарой ёнидаги музейда кўринади ва ўтмишдаги бадиий ва сиёсий ҳокимиятни томоша қилишдан завқланади.
Шушнинг сиёсий ва бадиий нуфузи шу билан тугамайди. Ахвоздан Шушгача нисбатан қолган айланма йўл бор. Чоғазанбил мажмуаси жойлашган. Ушбу бино машҳур қадимий зиггуратлардан бири бўлиб, у қўшни Месопотамия сивилизацияси зиггуратларининг буюклигидан кам эмас. Пирамида кўринишидаги 5 қаватли улкан қаср, ўлчами 100 метрга 100 метр бўлиб, унинг ҳар бир қавати биринчи қаватдан қайта қурилган. Ушбу диний сиёсий ёдгорликнинг қимматли асарларини халқаро музейларда кўриш мумкин. Эслатиб ўтамиз, Чоғазанбил Зиғурат 1979 йилда ЮНЕСКОнинг Бутунжаҳон мероси рўйхатига киритилган.
Шаҳарга боришдан олдин Кархе дарёсига ташриф буюришимиз керак. Кархе дарёси Эронда Карун ва Дез дарёларидан кейин учинчи йирик дарё бўлиб, унинг сув ҳавзаси Эроннинг барча ғарбий вилоятларини қамраб олади. Кархе дастлаб шимолдан жанубга оқиб ўтади ва Шуш тарихий ёдгорликларидан ўтиб, йўналишини ғарбга ўзгартириб, қўшни давлат Ироққа киради. Қадимий Шуш тепаликлари ёнидан ўтиб кетаётган улуғвор Кархени кўриш чиндан ҳам ҳайратланарли. Ва шуни билиш қизиқки, бу ерда Эрондаги энг катта сопол тўғон дунёдаги энг катта сопол тўғонлардан бири бўлган Кархеда қурилган. Бу тўғон қурилишидаги бу буюкликни ва шу билан бирга муҳандислик нафосатини кўриш ҳар қандай одамни ҳайратга солиши мумкин.
Кархе дарёсининг ўнг қирғоғида Сосонийлар давридаги буюк шаҳар қолдиқлари яққол кўриниб турибди, у Сосоний Шопур томонидан қурилган ва Кархе айвон деб аталади. Шуниси қизиқки, сосонийлар аркларининг меъморий анъаналари, айниқса, ушбу Кархе айвонининг арклари Шарқий Европа черковлари меъморчилигига катта таъсир кўрсатган.
Кархенинг гўзалликлари шу билан тугамайди. Кархе дарёси гўзал ўрмон боғидан оқиб ўтади, унинг ўсимликлари дарёнинг иссиқлиги ва намлиги туфайли жуда чиройли бўлиб, у ерда турли хил ноёб ҳайвонлар турлари, масалан, форс сариқ буғулари яшайди.
Албатта, Кархе Шушдан ўтадиган ягона дарё эмас. Дарё бир неча булоқларни бирлаштириб, Суза шаҳрининг марказидан ўтадиган бошқа тўққиз гўзаллик бор ва бу гўзал дарё билан саёҳат қилсак, ажойиб ва катта Бамаж лагунасига етиб борамиз. Кўплаб маҳаллий ва хорижий экотуристик сайёҳларни ўзига жалб қиладиган ҳовуз, чунки у Сибир ва Шарқий Африкадан келган кўчманчи қушлар учун энг муҳим йўналишлардан бири ҳисобланади.
Бу дарёнинг шарқий қисмидаги шаҳардан шаҳарнинг ўзига борганимизда, биринчи навбатда Дониёр пайғамбарнинг машҳур қабри кўринади. Бу оқ конуссимон гумбазли Исроил пайғамбарларидан бирининг қабри бўлиб, унинг ҳовлисидаги яшил чироқлар бу қабрга ўзгача таъсир кўрсатади. Мақбаранинг томи ойнали ва гумбаз остидаги чироқлар билан ҳаммага тинчлик, гўзаллик ва сукунат туйғусини бахш этади. Афтидан, авлодлари Довуд пайғамбардан бўлган Дониёр бу шаҳарда Бобил шоҳи томонидан асирга олинган, бироқ кейинчалик у шоҳ тушини таъбир қилганида пайғамбарлиги исботланган бўлиб, шоҳнинг назарига тушиб қолади ва шу ерда вафот этади. Бу шаҳар ҳар йили кўплаб яҳудийлар ўз пайғамбарларига ҳурмат бажо келтириш учун бу шаҳарга келишади.
Шуш ҳам Аббосийлар даврининг машҳур шиа шоирларидан бири, қабри шиалар томонидан узоқ йиллардан бери беркитилган Дабал Хазоийнинг дафн этилган жойидир. Бу қабрнинг архитектурасини ўзига хос қиладиган жиҳати, айвонли айвонлардан ташқари, унинг ингичка ва чўзинчоқ гумбазидир.
Шаҳар бозорларини айланиб чиқсак, шубҳасиз, Шушнинг асосан хурмо дарахтидан ясалган, капо тўқиш деб аталадиган ҳунармандчилиги билан яқиндан танишамиз. Капо тўқиш аслида хурмо билан тўқилган сават тўқиш ва уларни рангли иплар билан безаш санъатидир. Шу билан бирга, Шушнинг қалби иссиқ одамларнинг асосий даромад манбаи қишлоқ хўжалигидир.Албатта, бу табиий ҳол, чунки Шушга яқин жойлашган учта дарё – Кархе, Дез ва Шаварнинг мавжудлиги шушлик деҳқонлар учун яхши сув манбаи ҳисобланади.
