Эрон Ислом инқилоби тараққиётига намуналар (1)

Эрон Ислом инқилоби ғалаба қозонганига 43 йил тўлди. Эрон бу 43 йил ичида жуда катта тараққиётга эришди. Ғаразли кучлар оқими нафақат бу ютуқларни беркитишга, балки инқилоб тараққиёти кўринмаслиги учун уни тескари акс эттиришга ҳаракат қилади. Бу дастурда Ислом инқилобининг ташқи кучларга таянмасдан эришилган тараққиётига оид айрим намуналар қисқача баён этилган.

Эрон Ислом инқилоби ўзининг исломий ва инқилобий табиати ва кўплаб курашлар билан самарали бўлган катта халқ дастагидан баҳраманд бўлгани сабабли 20-асрнинг энг муҳим воқеаларидан биридир. Бу инқилоб ўзининг қирқ тўртинчи йилига кириш арафасида. Ислом инқилоби тараққиётини тушунтириш учун паҳлавий тузумининг айрим хусусиятларини эслатиб ўтиш лозим. Умуман олганда, Паҳлавий тузумининг бошқа хусусиятларидан кўра тўртта хусусият муҳимроқдир: ички зулм, ҳокимият тепасида кенг тарқалган коррупсия, АҚШга қарамлик ва жамиятнинг маҳрум бўлган қатламининг мавжудлиги.

Паҳлавийлар ҳукуматининг ўзига хос белгиларидан бири ички зулм ва истибдод эди. Паҳлавий режими САВАК (Теҳрон ва вилоят марказларида) ва жандармерия (шаҳар ва қишлоқларда) номли икки қуроли орқали зулмни амалга оширди. Паҳлавий тузуми даврида сайловлар, партиялар ва сўз эркинлиги каби тушунчалар ҳеч қандай маънога эга эмас эди. Муҳаммад Ризо Паҳлавий ўз ҳокимиятини мустаҳкамлаш мақсадида “Қиёмат” партиясини тузди ва барча одамлар бу партияга аъзо бўлишлари керак эди.

Паҳлавийлар ҳукуматининг яна бир хусусияти ҳокимият тепасида кенг тарқалган коррупсия эди. Ассадуллоҳ Аълам ўз китобида Паҳлавий ҳукумати гимашталарининг маънавий бузуқлигига ишора қилади. “Мамлакатнинг юқори поғонасида коррупсия шу қадар кенг тарқалганки, у ҳатто уятдан ҳам ошиб кетган”, деб ёзади Алам ўз китобида ўша вақтдаги бош вазир Ховайдодан иқтибос келтирган ҳолда. Кўплаб тадқиқотчилар Паҳлавий ҳукумати азолари, жумладан Муҳаммад Ризо Шоҳ ва унинг оила аъзоларининг иқтисодий коррупсиясини ўрганиб чиққанлар.

Финанcиал Тимес ўз ҳисоботида турли мамлакатлардан қочқин диктаторлар томонидан олиб қўйилган мол-мулк миқдорига ишора қилиб, Муҳаммад Ризо Паҳлавий ҳақида шундай ёзган:"Эроннинг тахтдан ағдарилган шоҳи 35 миллиард доллар бойлик олиб кетган эди". Ардешир Заҳидий шоҳнинг мамлакатдан олиб чиқиб кетган бойликлари ҳақида ҳам шундай ёзган: “Жаноб ҳазратлари мамлакатдан 31 миллиард доллар олиб чиқиб кетган эди”.

Паҳлавий ҳукуматининг яна бир хусусияти унинг ташқи кучларга, хусусан, АҚШга қаттиқ қарамлиги эди. Паҳлавий ҳукумати психологик, сиёсий, мудофаа ва хавфсизлик нуқтаи назаридан Қўшма Штатларнинг қўғирчоғи эди. Никсоннинг икки устунли доктринасига кўра, Эрон минтақавий жандарм эди. Ташқи сиёсатда Америка манфаатларини рўёбга чиқариш Паҳлавий режимининг мажбуриятлари қаторига кирарди. Ички сиёсатда эса иккинчи паҳлавий ҳокимиятининг устунлари армия, бюрократия ва саройнинг учта устуни эди. Аммо унинг тўртинчи устуни ҳам бор эди ва бу Американинг ёрдами эди. Паҳлавий ҳукуматининг яна бир хусусияти ҳокимият тепасида аристократия ва сиёсий органдаги маҳрумлик эди. Паҳлавийлар даврида аҳолининг 46 фоизи мутлақ қашшоқликда, 73 фоизи қишлоқда, 46 фоизи саводсиз, 96 фоизи электр энергиясидан маҳрум бўлган. Бу вазиятга қарамай, Эрон ичида ва ташқарисида баъзилар Ислом инқилобининг 43 йиллик ютуқларини бузиб кўрсатиб, Паҳлавий режимини оқлашга ҳаракат қилмоқда.

Ислом инқилобидан кейин мамлакат тараққиётини тушунтиришда бир қанча муаммолар мавжуд бўлиб, улардан бири тушунчаларни бузиб кўрсатишдир. Тушунчаларнинг бузилиши “тараққиёт” тушунчасининг тенг деб ҳисобланишини билдиради ва иш ўринлари яратиш, аеропорт, нефтни қайта ишлаш заводи, йўл барпо этиш каби жисмоний ва иқтисодий белгиларни билдиради. Ғарбда ривожланишнинг бундай тури чизиқли ривожланиш деб аталади. Ислом инқилоби сиёсий адабиётларида ва Имом Хумайнийнинг гносеологик низомида “ривожланиш” атамаси эмас “тараққиёт" атамаси ишлатилади.Чунки ислом динининг сиёсий тизимида инсоннинг ҳам моддий, ҳам маънавий томонлари қамраб олинган.

Ғарб билан инқилобнинг муаммоларидан бири инсонга назар ташлашдир, чунки ислом тизимида ахлоқий фазилатларнинг юксалишига, маънавият ва ахлоқий хавфсизликнинг юксалишига эътибор берилади. Лекин Ғарбда булар мантиққа тўғри келмайди ва ҳукуматнинг функцияси ва вазифаси фаровонлик ва хавфсизликни таъминлашдан иборат бўлиб, маънавиятни юксалтириш ҳукуматнинг вазифа ва масъулиятларидан бири эмас. Ислом ҳукумати ва ундан келиб чиқадиган Ислом Жумҳурияти тузумида ҳукумат бурчи бўлган маънавият ва ахлоқий фазилатларнинг юксалиши ҳақида қайғуриш бор. Бу инқилобнинг Ғарб билан боғлиқ муаммоларидан биридир. Бинобарин, жамият вужудида маънавият ва ахлоқий фазилатларнинг юксалиши Ислом инқилоби тараққиётининг намуналаридандир. Шундай қилиб, бугунги кунда Эрон жамияти ижтимоий чекловларга дуч келса ҳам, сезиларли ўсишни бошдан кечирди. Ғарб концепциясида ривожланишни муҳокама қилишда унинг кўпгина моддий томонлари ҳисобга олинади. Шунга кўра, эътикоф каби масалалар тараққиёт ҳисобланмайди, ҳолбуки, бу жамиятнинг маънавий юксалиш соҳаларидан биридир.

Ислом инқилоби тараққиётининг бошқа жиҳатлари зулм, ҳукмронлик ва зўравонликка қаршилик ва мустақилликдир. Мана шу 43 йил давомида, олдин қарам давлат бўлган Эрон том маънода мустақил миллий кучга айланди. Замонавий давр бошланган Оғо Муҳаммадхон Қожар давридан, айниқса Фатҳ Алишоҳдан кейин, икки уруш даврида Россиянинг мағлубияти ва мустамлакачилик шартномаларининг ўрнатилиши, бош вазирларнинг мавжудлиги, давлат тўнтаришлари, босиб олинишиларни бошидан кечирган Эронда ҳокимятнинг шаклланиши ва мамлакат сиёсий ҳаётида халқнинг ўрни бўлмаган. Сафавийлар тамаддуни давридаги Эрон шу 200 йил ичида ҳам географик, ҳам жойлашуви бўйича вайрон бўлди. Сафавийлар даврида европаликлар савдо қилиш учун саф тортган. Ислом инқилоби эронликларнинг тарихий характерига кўра ўзлигини тиклади ва бу тараққиёт намуналаридан биридир.

Паҳлавий тузумининг 57 йилида мавжуд статистик маълумотларга кўра, мамлакатнинг аҳволи 46% мутлақ қашшоқлик, 73% қишлоқ ва 46% саводсизлик билан юзма-юз бўлиб, Ислом инқилоби бу вазиятда мамлакатни эгаллаб олди. Университет инқилобдан олдин мавжуд бўлса-да, фақат 150 000 талаба таҳсил оларди. Инқилобнинг олий раҳнамосига кўра, яхши устозлар бўлган, аммо ихтиро ёки тараққиёт ютуқлари йўқ эди.

Санкциялар ҳукмрон бўлган Эронда халқимизни бомбардимон қилаётган ўнлаб оммавий ахборот воситаларининг босими остида тушунтириш қийин бўлган баъзи воқеалар содир бўлди. Масалан, тиббиётда инқилоб бўлди ва ақлли Эрон ёшлари илм-фан чўққисини забт этдилар. Ҳозирги шароитда олий ўқув юртларида 20 миллион билимли ва 1500 дан ортиқ университет бўлинмаларида саводсизликни минимал даражага етказилиши ҳақиқатан ҳам муҳим масаладир. Қишлоқларга бориб, инқилоб бошида қишлоқларда ҳақиқатан ҳам янгилик йўқ эди, фақат қишлоқдаги ҳукуматнинг рамзи қишлоқ кооператив ташкилотлари эди. Лекин ҳозир қишлоқларда мактаб, йўл, телекоммуникация, газ, сув, асфалт, истироҳат боғлари, спорт заллари ва ҳоказо мавжуд.

Муҳим нуқта шундаки, қирқ уч йил давомида Эрон Ислом инқилоби босимлар, санкциялар ва юқори нархларга қарамай ўз мустақиллигини сақлаб, қаршилик кўрсата олди. Эътиборли томони шундаки, Эрон Ислом инқилобига қарши душманлар томонидан жорий қилинган сепаратизм, террор, уруш ва санкцияларнинг тўрт компоненти ҳукмронлиги шароитида Ислом инқилоби тараққиёти қимматлидир. Агар Ислом инқилоби уруш ва айирмачиликка аралашмаганида, санкциялар қўлланилмаганда, зиёлилар ўлдирилмаганида, бугун албатта олдинроқда бўлар эди. Иқтисодий муаммолар ҳам Эрон халқини камроқ безовта қиларди.

Ҳатто Ғарбнинг таниқли арбоблари ҳам Эрондаги Ислом инқилоби тараққиётини тан олдилар. Картернинг миллий хавфсизлик бўйича маслаҳатчиси Бжезински беш йил олдин ва ўлимидан бир неча ой олдин шундай деган эди:“Ўттиз йилдан бери энг қаттиқ босим ва санкциялар остида қолган давлат, барча муаммоларга қарамай, жаҳон иқтисодиётида 17-ўринни эгаллаб турибди, ядровий билимларни институционализация қилди ва илдиз ҳужайралари бўйича жаҳон етакчиларидан бирига айланди. "Мен бу мамлакат маҳаллий имкониятлар ва салоҳиятлар билан яқин келажакда буюк ислом-эрон сивилизациясини қайта тиклашига қатъий ишонаман".Картер даврида Ислом инқилобининг ашаддий рақиби бўлган Бжезински шундай дея қўшимча қилади:“Эрон демократия бобида қўшниларидан анча олдинда... Менимча, Эрон ишончли миллий давлат. Ушбу ҳақиқий ўзига хослик бу мамлакатда бирдамлик омили бўлиб, Яқин Шарқнинг аксарият мамлакатларида учрамайдиган нарсадир."