Pars Today

Паҳлавий режими даврида Эрон минтақа жандармияси бўлган ва Саудия Арабистони билан бир қаторда Ғарбнинг, хусусан АҚШнинг Ғарбий Осиёдаги икки асосий иттифоқчиси бўлган, лекин Эрон Ислом инқилоби ғалабаси билан Ғарбнинг асосий душмани айланди. Ушбу дастурда Эрон-Ғарб муносабатларидаги ўзгаришлар қисқача кўриб чиқилади.

Эрон ҳар доим Ғарб учун жуда муҳим бўлган. Бу аҳамият шу қадар катта эдики, Британия  20-аср бошларида Ризохон Паҳлавийни ҳокимиятга келтирди. Муҳаммад Ризо Паҳлавийнинг ҳокимият тепасига келиши ҳам Ғарб бошқаруви ва ёрдами маҳсулидир. Ғарб доимо Эронни маданий жиҳатдан ўзгартиришга ва Ғарбнинг маданий ўзига хослигини қабул қилишга интилган. Муҳаммад Ризонинг Эронда олиб борган динсизлаштириш сиёсати Ғарб давлатларининг, хусусан АҚШнинг Эронга кўрсатган кўрсатмалари натижаси эди. Сиёсий фаол Абдуллоҳ Ганжи шундай дейди: “Паҳлавийлар даврида Эронда Ғарбнинг таъсири шундай бўлганки, 1943-йил 28-августдаги давлат тўнтаришидан кейинги Эроннинг барча бош вазирлари Қўшма Штатлар координацияси билан сайланган эди”. Эрон Паҳлавийлар даврида АҚШнинг Ғарбий Осиё минтақасидаги икки устунидан бири бўлган. Никсоннинг икки устунли стратегиясида Эрон ва Саудия Арабистони АҚШ сиёсатини олиб борган ва амалга оширган икки минтақавий жандарм эди.

1960-йилларнинг ўрталаридан 1979-йилдаги Эрон Ислом инқилобигача бўлган “мустақил миллий” стратегия давомида Қўшма Штатлар Эроннинг буюк иттифоқчисига айланди. Шундай қилиб, икки давлат ўртасида турли шартномалар тузилди, бунга АҚШ билан 70 миллион долларлик қурол-яроғ битими ва Америка Қўшма Штатлари билан йиллик 23,5 миллион долларлик техник ёрдам шартномаси бир неча мисол бўлди.

Университет профессори Алиризо Азғандий “Эроннинг ташқи алоқалари 1320-1357” номли китобининг муқаддимасида шундай ёзади:“Муҳаммад Ризо Шоҳ АҚШ билан яқин ва жуда яхши муносабатларга эга эди, чунки у совет экспансионизмига ишончсизлик ҳис қиларди. 1966-1977 йиллар яни Эрон  Совет Иттифоқи таҳдиди бартараф этилган деескалация йилларида ҳам Муҳаммад Ризошоҳнинг Америка билан яқинроқ иқтисодий ва хавфсизлик алоқаларини кенгайтириш истаги ҳеч қандай тарзда сусаймади. Аксинча, Эроннинг молиявий бойлиги ортиб бораётган йилларда нефт сотиш туфайли куч-қудрат ҳисси ва АҚШ билан яқинлик зарурати кучайди.Ички томондан у монархия асосларини янада мустаҳкамлашга асосланган эди  ва ташқи томондан Қўшма Штатлар билан бир томонлама бирдамликка олиб келди."

1979-йил 13-июлдаги инқилоб ғалабасидан беш ой ўтиб, Британия Ташқи ишлар вазирлигининг Яқин Шарқ бўйича ёш ходими, кейинчалик ўзининг шахсий котиби, кейин эса Теҳрондаги элчиси бўлган Ник Браун Муҳаммад Ризо Шоҳнинг қулашига 10 та сабабни келтириб ўтади: “Шоҳ ҳукуматининг Ғарб кучларига алоқадорлиги ва тўлиқ таяниши халқ томонидан маъқулланмади”

Ислом инқилобидан кейин Ислом Жумҳуриятининг ташқи сиёсатида кескин ўзгаришлар рўй берди, натижада Эроннинг энг катта шериги бўлган АҚШ унинг энг катта душманига айланди. Бунинг асосий сабаби Эрон ва Ғарбнинг, хусусан, АҚШнинг ўзига хосликларининг бир-бирига зидлигидир. Инқилобдан олдин Эрон ғарбпараст актёр эди, сионистик режим билан ҳеч қандай душманлиги йўқ эди, дин унинг сиёсатининг марказий белгиси бўлмаган, нафақат Ғарбнинг минтақадаги мавжудлигига шубҳа қилмаган, балки Ғарб жандарми эди. минтақа, аммо Эрон инқилобдан кейин бутунлай бошқача ўзига хосликка эга. Инқилобдан кейин Эрон мустақил актёр бўлиб, унинг ҳокимияти халқ томонидан сайланади. Эрон ғарбга қарам эмас ва ҳатто Ғарбнинг минтақавий ишларга аралашувига қарши чиқади ва унга қарши курашади. Сионистик режимни тан олмайди ва уни босқинчи режим деб билади. Дин ҳам  Эроннинг ички ва ташқи сиёсатининг марказида туради.

Бу янги ўзликни ҳисобга олган ҳолда Эрондаги Ислом инқилоби минтақавий хавфсизлик тартибларини АҚШ ва Ғарб зарарига ўзгартирди. Инқилобдан сўнг Эрон Ғарбий Осиё минтақасида ҳеч қандай хорижий кучга қарам бўлмаган мустақил давлатга айланди ва Ғарб, айниқса АҚШ Эрон минтақадаги бошқа давлатлар учун намуна бўлиб қолишидан хавотирда. Шу сабабдан Эронга зарба бериш ва ҳатто Эрон миллатини нишонга олиш учун ҳеч қандай усул ва тактикадан тийилмайди.

Жимми Картер президентлиги даврида (Ислом инқилоби ғалабасидан йиллар ўтиб) АҚШ миллий хавфсизлик бўйича маслаҳатчи Гари Сик Эрон инқилоби ғалабасидан бир неча йил ўтиб шундай деди: “Менимча, Эрон ва Қўшма Штатлар ўртасидаги муносабатларни ҳақиқатда ўзгартирган воқеа 1972-йилда, ўша пайтдаги АҚШ президенти Никсон ва Генри Киссингер Эронга келиб, Эрон билан ўзига хос тарзда фавқулодда шартнома имзолаганларида содир бўлди. Улар Эрондан Форс кўрфази минтақасидаги Америка манфаатларини ҳимоя қилишни ўз зиммасига олишини сўрашди, Шоҳ буни дарҳол қабул қилди... Эрон халқи буни қабул қилиши қийин бўлган бўлса-да,  шу пайтдан бошлаб Қўшма Штатлар Эронга анча қарам бўлиб қолди.  Эрон эса АҚШга бу қадар қарам бўлмади. Менимча, Эрон-АҚШ муносабатларининг бу жиҳати умуман ҳисобга олинмаган. Гап шундаки, Қўшма Штатлар минтақадаги манфаатларини ҳимоя қилишда Эронга таянган ва шунинг учун Эрон кўп жиҳатдан доминант ҳамкорга ўхшарди... Эрон-АҚШ муносабатлари жуда яқин эди ва ўта шахсий жиҳатга эга эди. Аслида, бу фақат қиролнинг ўзига асосланган муносабатлар эди. Инқилоб билан бутун сиёсат барбод бўлди ва бошқа алтернатива йўқ эди. Қўшма Штатлар Форс кўрфазида ўз манфаатларини сақлаб қолиши керак бўлган стратегияни шакллантиришга қарийб ўн йил сарфлади. Бу стратегия деярли фақат Эрон ва Шоҳнинг ўзига асосланган эди, шунинг учун у кетганида ҳамма ҳайратда қолди. Олдинги стратегияни алмаштириш учун бошқа стратегия йўқ эди ва бу Қўшма Штатлар назарида фалокат эди".

Эронда шаклланган баъзи ҳукуматлар Қўшма Штатлар билан муроса қилиш ва икки давлат ўртасидаги тарангликни бартараф этиш имконияти бор деб ҳисобларди. Ислоҳотчи ҳукумат дунё, жумладан, АҚШ билан кескинликни пасайтиришга интилди ва Ғарбнинг Эрон билан конструктив  мулоқоти ислоҳотчи ҳукуматдаги конструктив мулоқотга алмаштирилди.Лекин бу сиёсатнинг натижаси нафақат Эрон-Ғарб муносабатларининг яхшиланишига олиб келмади, балки 2002-йилда Ироқ ва Шимолий Корея билан бирга Эронни ҳам “ёвузлик ўқи” деб атаган АҚШнинг ўша пайтдаги президенти Жорж Буш сиёсатига нишон қилди. Буюк Британиянинг собиқ ташқи ишлар вазири Жек Стро Ғарбнинг Эрондан юз ўгирганини эсга олиб, шундай деди: “Бир пайтлар собиқ президент (Муҳаммад Хотамий) даврида Эрон ғарб билан алоқаларни ривожлантиришга ҳаракат қилиб, ғарб эшиклари остонасига келган эди, аммо АҚШнинг ўша пайтдаги президенти Буш унинг оёғи остидаги гиламни тортиб олди”.

 Стров Бушнинг Эронни ёвузлик ўқи сифатида тақдим этишини аҳмоқона деб ҳисоблаб, шундай деди: “2002 йил январ ойининг охирида Буш Эронни икки чинакам исёнкор давлат, Ироқ ва Шимолий Корея билан бирга ёвузлик ўқи деб белгилади. Бу ҳам аҳмоқлик, ҳам нотўғри эди."

АҚШнинг Эрон билан душманлиги шунчалик каттаки, собиқ президент Доналд Трамп БМТ Хавфсизлик Кенгаши резолюцияси қўллаб-қувватлаган ядовий келишувни бир томонлама бузди ва ядровий келишувдан чиқиб кетаётиб, Эронга нисбатан максимал босим сиёсатини олиб борди ва санкцияларни қайтарди. Эронга қарши янги санкциялар ҳам жорий қилди. Трамп маъмуриятининг мақсади Эрон халқига кенг кўламли тирикчилик босимини ўтказиш ва халқ ва Эрон ҳукумати ўртасида қарама-қаршилик яратиш эди, аммо Эроннинг фаол қаршилиги максимал босим сиёсатини мағлуб этди.

Гап шундаки, Американинг Эрон билан адоватининг илдизи шунчаки чуқур сиёсий тортишувлар эмас, балки икки давлат ўртасидаги қарама-қаршилик мунозарада чуқур жойлашган бўлиб, икки дунёқараш ва мафкуравий ёндашувга эга икки нутқдан келиб чиқади. Қўшма Штатларда либерал демократия ва дунёвийлик, Эронда эса ислом мафкураси байроқ ҳисобланади.

Яна бир масала, Эроннинг Европа давлатлари билан муносабатларига ҳам Теҳрон-Вашингтон муносабатлари таъсир қилган. Қўшма Штатлар Эроннинг Европа давлатлари билан яқин муносабатларини ўз манфаатлари деб билмайди. Шу сабабдан сўнгги 43 йил ичида Эрон Ислом Жумҳуриятининг Европа давлатлари билан алоқаларида ўсиш тенденцияси кузатилмаган.

Ислом инқилоби ва Ғарбий Осиёнинг хавфсизлик тартиби (3)