Хайём - ёрқин юлдуз (Ҳаким Умар Хайём улуғлаш кунига бағишланади)

Бугун, Эрон тақвимидаги 28-Ордибеҳешт, милодий 18-май бўлиб, Эронда ҳижрий 5 аср (милодий 11) мутафаккири Ҳаким Умар Хайём хотираси шарафига номланган. Шу муносабат билан махсус дастур билан сизлар билан биргамиз.

Эроннинг буюк шоири, математик ва астрономи Ҳаким Умар Хайём хотирасига бағишланган махсус дастур билан хизматингиздаман. Бу таниқли эронлик ва жаҳон арбоби ҳақида кўпроқ билиш учун бизга қўшилинг.

Бугун, 18-май Эроннинг буюк шоири, математик ва астрономи Умар Хайём хотирасига тўғри келади. Милодий 1048 йилга тенг ҳижрий 427 йилда туғилган. Унинг отаси Нишопурдан бўлиб, Хайём тикувчи (чодир) бўлган ва эҳтимол шунинг учун унга Хайём лақабини беришган. Хайём нотинч даврда дунёга келди; Ал-Бувайҳ ҳукумати қулаб, унинг ўрнига салжуқийлар келган, бу даврда эса салиб юришлари бошланиб, Эрон сиёсий майдонига исмоилийлар тариқати кириб келди. Хайём барча шу шарт-шароитлар билан Нишопурда фиқҳ, фалсафа, математика каби турли фанларни ўрганиб, 22 ёшида учинчи даражали математик тенгламалар ҳақида китоб ёзишга муваффақ бўлди. Аксарият эронликлар ва дунё аҳли Хайёмни шоир сифатида билишса-да, лекин у биринчи навбатда шоир эмас, балки олим, донишманд ва математик эканлигига шубҳа йўқ! Шунинг учун ҳам ЮНЕСКО илм-фан тарихи бўйича мутахассисларга эргашиб, уни ўрта асрларнинг энг буюк математикларидан бири деб атаган. Унинг асарлари асосан ўша давр ислом оламининг илмий тили бўлган араб тилида.

Замонавий эронлик математик Ғуломҳусайн Мосаҳеб Хайём ҳақида шундай дейди:

“Хайём биринчи, иккинчи ва учинчи даражали тенгламалар устида мунтазам илмий изланишлар олиб борган ва уларни таснифлаган ва учинчи даражали тенгламаларнинг барча шаклларини мунтазам равишда тадқиқ қилган ва уларни геометрик тарзда ечган кишидир...”.

Тўғри, Хайём математикани жуда яхши билган, шунга қарамай, унинг ҳаётидаги энг бардавом ва таъсирли дурдоналаридан бири астрономия соҳасидаги фаолияти бўлган десак хато бўлмайди. Хайём ўзининг биринчи китобини Хожа Низом ал-Мулкга топширгач, унинг таклифига биноан Салжуқийлар султони Жалолиддин Малекшоҳ саройида ишлаш учун Исфаҳонга боради. Умар Хайём Исфаҳонда қарийб 18 йил яшаб, шу вақт ичида дунёдаги энг аниқ тақвимни яратди. Бу тақвим “Жалолий тақвими” деб аталади. Хайём бор-йўғи 31 ёшда бўлганида Эрон тақвимини бутунлай қайта кўриб чиқиб, ўрнатишга муваффақ бўлди. Жалолий тақвими ёки бугунги кунда эронликлар томонидан қўлланиладиган ҳижрий қуёш тақвими дунёдаги энг аниқ тақвим бўлиб, ойлар узунлиги ва йилнинг аниқ вақтини аниқ ҳисоблаб чиқади.

Албатта, адабиёт, математика ва астрономия Хайём ҳаётининг энг муҳим йўналишлари бўлса-да, уларнинг ҳаммаси эмас. Хайём фалсафа ва мантиқ соҳасида ҳам кўп изланишлар олиб борган ва бу борада бир қанча рисолалар қолдирган. Кўпгина олимлар Хайёмни фалсафада Ибн Синонинг давомчиси деб биладилар. Хайёмнинг мусиқа соҳасида ҳам қўли бор эди ва қўшимча равишда Эрон тарихи соҳасида “Наврўз номи” номли китоб ёзган. Хайёмнинг турли илм-фандаги юксак мавқеи ва инсоният илм-фанига кўп таъсир кўрсатгани учун қуёш системасидаги ой ва астероид туйнукларидан бири бу буюк эрон олими ва шоири шарафига номланган.

Хайём шеърияти ҳақида!

Хайём шеърият ва адабиёт соҳасида ҳам жуда маҳоратли бўлиб, унинг байтлари Хайёмнинг шеър ва адабиёт соҳасида қолдирган энг гўзал асарларидан биридир.

Афтидан, Хайём шеъриятни шахсий ижоди сифатида танлаган ва уни нашр этишни истамаган. Шунингдек, Хайёмнинг ўзига хос дунёқараши ва ўша давр шароити туфайли у бу шеърларни яшириш орқали мутаассиблар ҳужумидан яширинишни маъқул кўрган бўлиши мумкин.

Хайём шеъриятида адабий гўзалликдан ташқари, Хайёмнинг фалсафий эътиқодларини акс эттирувчи жуда чуқур маънолар ҳам бор. Эроннинг Ҳофиз ва Румий каби бошқа кўплаб буюк шоирларидан фарқли ўлароқ, Хайём ўз ниятидаги тушунчаларини жуда содда ва тушунарли, аммо содда ва ёқимли тилда ифодалашга ҳаракат қилган. Бу эса уни бугунги кунда дунёдаги энг машҳур эрон шоирларидан бирига айлантирган, албатта бунда инглиз шоири Эдуард Фитсжералднинг хизмати катта. У Хайём тўртликларини инглиз тилига таржима қилиб, Хайём шеърлари маъноларидан фойдаланиб, инглиз тилида шеърлар ёзган ва шу тариқа Хайёмнинг дунёда шуҳратини оширган. Унинг тўртликлари дунёнинг аксарият тилларига таржима қилинган. Дарҳақиқат, Хайём энг кам шеър билан дунёда энг кўп шуҳрат қозона олган. Чунки Хайём тўртликлари шеър эмас, аслида улар идрок, фалсафа, тафаккур ва заковат маҳсулидир.

Хайём 83 ёшида вафот этиб, Нишопур шаҳрида дафн этилган. Нишопур Эрон шимоли-шарқида жойлашган. Бу буюк мутафаккирнинг дафн қилинган жойи жуда камтарин эди, лекин 1956 йилда Умар Хайём мақбарасини лойиҳалаш ва қуриш вазифаси Эроннинг таниқли меъмори Ҳушҳанг Сейхун зиммасига юклатилган. У қабр меъморчилигида Хайём шахсининг уч жиҳатини, яъни математик, астроном ва шоирни кўрсатишга ҳаракат қилган. Бу бинонинг ташқи кўриниши дарвешлар қалпоқига, шунингдек, кесилган олмос парчасига ўхшайди. Ушбу бино баландлиги 22 метр бўлиб, 10 та пойдеворга асосланади ва пойдеворлар бир-биридан 5 метр масофада жойлашган. Хайём мақбараси архитектураси - Нишопурнинг энг жозибали сайёҳлик жойларидан бири ва замонавий Эрон меъморчилигининг ёрқин намунасидир.

Хайём қабри 20 000 квадрат метр майдонга эга ажойиб майдон бўлиб, у ерда кутубхоналар, музейлар ва меҳмон уйлари тўплами мавжуд, шунингдек, кириш қисмида Ҳаким Умар Хайём ҳайкали ўрнатилган.

Бу атоқли шоир номи билан боғланган гўзал мусиқа маданиятларидан бири “Хайёмхоний”дир. Хайём шеърлари мутолааси жанубий Эрон ва Бушер вилоятида жуда кенг тарқалган. Дарҳақиқат, Хайёмни мутолаа қилиш шунчаки шеър ва мусиқа кечаси эмас, балки яшаш ва ҳозирги замондан фойдаланиш фалсафасидир.

Эроннинг жануби жуда жўшқин ўлка бўлиб, бу минтақада хоҳлаган мусиқангизни топасиз. Бушеҳрдаги Хайёмхонлик, шеър ўқишнинг бошқа шунга ўхшаш ҳолатларидан фарқли ўлароқ, Хайём фикрлари билан қоришиб кетгани учун шодлик билан аралашади. Хайём фикрича, дунё ўтиш жойи бўлиб, ҳар бир кишига яшаш ва бу дунёдан ўтиш учун қисқа фурсат берилган. Шунинг учун қуйруқни ушлаб, кунларни бахтли ўтказиш яхшироқдир.

Бушеҳр аҳли қадим анъанага кўра Хайём шеърларини шахсий йиғинларда, эркаклар кечаларида ўқийдилар. Ижро усули қуйидагича: биринчидан, катта давра муқаддима сифатида Ҳофиз ёки бошқа машҳур шоирлар шеърлари билан қироатни бошлайди. Кейин меҳмонлар аста-секин хонандалик тўгарагига қўшилиб, Хайём тўртликларини даф ва скрипка чалиб, форс мусиқаси таъсирида куйлашади. Ритмик ва уйғун тегиниш импровизация билан бир қаторда йиғилишнинг бир қисмидир. Бу маросим Хайём ўқиши ёки Хайёмхонлик деб аталади.

Жанубдаги маҳаллий тилда шодлик ва рақсга тушиш бу йиғинларнинг зиравори бўлган Язла деб аталади (Язла тўй ва мотамда икки томонлама вазифани бажаради). Шундай қилиб, улар ҳозирги пайтда яшаш фалсафасини эслатади. Шунингдек, бу шодлик йиғилишида най, зарбли чолғу ва бир жуфт қамиш ҳамроҳ бўлиб хизмат қилади. Нишопурдан тортиб Бушеҳргача Хайём мутолааси ҳамма жойда қувончли ва фалсафий маросим сифатида қабул қилинади. Гўзал жанубий Хайёмхонликни қуйида тинглашингиз мумкин. Хайём айтади:

15-май - Фирдавсийни хотирлаш ва форс тилини ҳимоя қилиш куни