Эроннинг ички ишлаб чиқариш салоҳиятлари (Тўртинчи дастур: нефт-кимё саноати)

Инқилоб муаззам раҳбари 1401 йил шиорини "ишлаб чиқариш, билимга асосланиш, иш ўринлари ташкил этиш" деб номлади. Шу муносабат билан йил шиори асосида дастурлар тайёрланиб, сизларга тақдим этилади. Аввалги дастурларда Эроннинг қишлоқ хўжалиги соҳасидаги ишлаб чиқариш қувватлари, икки алоҳида дастурда эса Эроннинг цемент ва пўлат саноатидаги ишлаб чиқариш қувватлари кўриб чиқилди. Ушбу дастурда Эроннинг нефт-кимё саноа

Мамлакатда нефт-кимё саноатининг ташкил топиши ҳижрий 1330-йиллар (милодий 1950-йиллар)га тўғри келади. Шу ўн йилликнинг охирида ўша пайтдаги Иқтисодиёт вазирлиги мамлакатда нефт-кимё саноатини кенгайтириш ва ривожлантириш мақсадида кимё корхонасини ташкил этди ва ҳижрий 1337 йилда компания Марвдашт Форс кимёвий ўғитлар заводини (Широз нефт-кимё) қуриш режасини амалга оширди. Мамлакатдаги биринчи нефт-кимё мажмуаси кимёвий ўғитлар ишлаб чиқариш учун 1343 йилда Шероз Петрочемиcал деб номланган. Шундан кейин 1342-1356 йилларда Розий, Абодон, Пасаргад, Аҳвоз, Харк, Форобий ва Шероз нефт-кимёсини ривожлантириш мажмуалари ишга туширилди. Нефт вазирлиги маълумотларига кўра, Ислом инқилобигача Эроннинг нефт-кимё ишлаб чиқариши йилига 1,6 миллион тоннани ташкил этган.

Ислом инқилобининг ғалабаси билан нефт-кимё саноатига жиддий эътибор қаратилди. Эронга таҳмил этилган уруш Эрон нефт-кимё саноатининг ривожланишини тўхтаб қолишига олиб келди ва бу даврда Шероз нефт-кимё заводини ривожлантириш режаси тугалланган бўлса-да, Бандар Имом нефт-кимё компанияси қурилиши тўхтатилди. Уруш тугаши билан урушда зарар кўрган мажмуаларни биринчи ривожланиш режасига кўра қайта тиклаш 1373 йилгача давом этди ва бу ерда баъзи асосий лойиҳалар, жумладан Исфаҳон нефт-кимё ва Арок нефт-кимё ва Бандар Имом мажмуасининг қурилиши тугалланди. Иккинчи ривожланиш режасида ривожланиш режаларини амалга ошириш ва ишлаб чиқаришни кўпайтириш фаоллашди ва иккинчи ривожланиш режасининг охирги йилида (1999) ишлаб чиқариш 12 миллион тоннага етди. Нефт-кимё саноатига инвестициялар 80-90-йилларда давом этди, шунинг учун ҳозирги вақтда Эрон нефт-кимё саноатида 68 та нефт-кимё мажмуалари фаолият юритмоқда. Нефт-кимё саноатидаги ўзгаришлар тўлқини хом ашё сотишни қисқартиришдан ташқари, икки баравар қўшилган иқтисодий қийматни яратишга, бойлик ва иш ўринларини яратишга олиб келди ва барқарор ривожланиш йўналиши бўйича курашувчан иқтисоднинг ёрқин илмий ва амалий намунасини кўрсатди. 

Нефт-кимё саноати сўнгги бир неча ўн йилликлар ичида мамлакатларнинг ушбу саноатга алоҳида эътибор қаратилиши унинг гуллаб-яшнаши ва дунёда кенг тарқалишига олиб келган муҳим тармоқлардан бири бўлиб, ҳозирда бу саноат озиқ-овқат ва автомобил саноатидан кейин дунёдаги учинчи йирик саноатдир. Нонефт экспорти ҳар доим Эрон иқтисодий сиёсатчилари учун алоҳида қизиқиш уйғотган, чунки унинг ўсиши ва кенгайиши мамлакатнинг жаҳон бозорларида фаолроқ иштирок этишининг двигателидир ва натижада мамлакат иқтисодиёти ва ривожланиши рақобатбардош бўлади. Сўнгги йилларда нефт-кимё маҳсулотлари Эрон иқтисодиёти ва валютасида муҳим рол ўйнади. Кўпроқ ички бозорга эътибор қаратадиган автомобилсозлик секторидан фарқли ўлароқ, Эроннинг нефт-кимё саноати экспортга йўналтирилган ва мамлакатнинг нефтдан ташқари экспортида 21 фоиз улушга эга. Нефт вазирлиги маълумотларига кўра, инқилобгача Эроннинг нефт-кимё ишлаб чиқариши йилига 1,6 миллион тоннани ташкил этган бўлса, бироқ бу кўрсаткич 90 миллион тоннага етган.

Нефт-кимё саноатининг ишлаб чиқариш қуввати 1342 йилдан 1398 йилгача йилига 65 миллион тоннага етди, бу 1399 (2020) йилда йилига 90 миллион тоннагача ошди.

Ўтган феврал ойида Эрон Ислом Жумҳурияти нефт вазири Жавод Ожи Эрондаги 68 та нефт-кимё ишлаб чиқариш мажмуасида ҳозирги ишлаб чиқариш қуввати тахминан 90 миллион тоннани ташкил қилганини айтди. 1401-йил охирига келиб Эроннинг нефт-кимё маҳсулотларининг йиллик ишлаб чиқариш қуввати 104 миллион тоннага етиши тахмин қилинмоқда.

Эрондаги инқилобдан кейин ҳукуматларнинг асосий шиорларидан бири хомашё сотилишини олдини олиш ва валюта тушумларини ошириш мақсадида қуйи оқим тармоқларида қиймат занжирини якунлаш эди. Эрон ҳозиргача нефт-кимё соҳасига 55 миллиард доллар сармоя киритган ва 100 мингга яқин киши бевосита нефт-кимё саноатида банд. 20 йиллик ривожланиш кўриниши ҳужжатига кўра, Эрон 1404 йилда йиллик ишлаб чиқариш қуввати 130 миллион тонна нефт-кимё маҳсулоти билан Яқин Шарқдаги нефт-кимё маҳсулотларининг энг йирик ишлаб чиқарувчисига айланиши керак.

Эрон учун нефт-кимё саноатини ривожлантириш муҳимлигининг сабабларидан бири санкциялар таъсирини камайтиришдир. АҚШ ҳукуматининг Эрон Ислом Жумҳуриятига қарши олиб бораётган максимал босим сиёсати ва айниқса, Эрон нефт секторига таъсир кўрсатганлиги сабабли, Эрон Ислом Жумҳурияти нефт-кимё саноатига алоҳида эътибор қаратди. Бунинг асосий сабабларидан бири шундаки, нефт-кимё саноати нефт билан озиқланади ва Эрон Ислом Жумҳурияти энг йирик нефт ишлаб чиқарувчилардан бири бўлиб, санкциялар туфайли кўп нефт экспорт қила олмайди. Шунга кўра, нефт ишлаб чиқариш ва ундан нефт-кимё саноатида фойдаланиш АҚШ санкцияларини зарарсизлантириш йўлларидан биридир.

Яна бир жиҳат шундаки, нефт-кимё саноати Эрон иқтисодиёти учун энг қимматли тармоқлардан биридир. Эроннинг нефт-кимё саноатидаги жаҳон бозорларидаги улуши бир фоиздан кам бўлиб, сўнгги йилларда Эроннинг бу бозордаги улушини ошириш чоралари кўрилди. Эрон миллий нефт-кимё компаниясининг собиқ бош директори Беҳзод Муҳаммадийнинг айтишича, 1399 йилда Эрон 15 миллиард долларлик нефт-кимё маҳсулотларини экспорт қила олган.

Бу тармоқнинг яна бир ўзига хос жиҳати шундаки, ишлаб чиқарилаётган маҳсулотларнинг хилма-хиллиги ва қуйи оқимдаги минглаб цех ва заводларни хомашё билан таъминлаш, улар мамлакат иқтисодиётида янги иш ўринлари яратиш, валюта тушумлари ва қарамликни камайтириш борасида жуда самарали ўрин тутади. Яна бир муҳим жиҳат шундаки, нефт-кимё саноати Эронда билимга асосланган технологияларни муҳокама қилишда етакчи ҳисобланади ва энди Эронга зарур бўлган катализаторларнинг аксарияти маҳаллийлаштирилгач, Эрон ўн учинчи ҳукумат муддати тугагунгача бу соҳада ўзини-ўзи таъминлайди. Натионал Петролеум Индустриес компанияси бош директори Мортеза Шоҳмирзойи,  “Нефт-кимё саноатининг кўплаб техник ноу-хаулари, ускуналари ва катализаторлари тўлиқ ўзлаштирилмоқда ва биз мамлакат ичидаги мавжуд қувватларни ҳисобга олган ҳолда ва ички имкониятларга таянган ҳолда уларни импорт қилишимиз шарт эмас”, деди.

Тегишли озуқа, сув ресурслари ва тегишли экспорт базаларига эга бўлишда жамланган Эронда нефт-кимё саноатини ривожлантиришнинг алмаштириб бўлмайдиган афзалликлари Эрон Петрокимё компаниясини Саудия Арабистонидан кейин минтақадаги иккинчи йирик ишлаб чиқарувчи бўлиб қолиш ва хом ашёни сотишнинг олдини олишда давом этишда муҳим рол ўйнайди. Келгуси йилларда Эрон иқтисодиётида нефт-кимё саноатининг улуши сезиларли даражада ошиши кутилмоқда.

Бу дастур якунида барчангизнк кейинги дастургача буюк Оллоҳга топширамиз. Хайр, саломат бўлинг.

Эроннинг ички ишлаб чиқариш салоҳиятлари (учинчи дастур: пўлат саноати)