Эроннинг маҳаллий ишлаб чиқариш салоҳиятлари (Бешинчи дастур - Нефт ва газ саноати)

Инқилоб муаззам раҳбари 1401 йил шиорини "ишлаб чиқариш, билимга асосланиш, иш ўринлари ташкил этиш" деб номлади. Шу муносабат билан йил шиори асосида дастурлар тайёрланиб, сизларга тақдим этилади. Аввалги дастурларда Эроннинг қишлоқ хўжалиги, цемент, пўлат ва нефт-кимё соҳаларидаги ишлаб чиқариш қувватлари кўриб чиқилди. Бу дастурда Эроннинг нефт ва газ саноатидаги ишлаб чиқариш қувватлари муҳокама қилинади.

Нефт саноати дунёдаги энг самарали ва йирик тармоқлардан бири, айниқса Эронда. Нефт бугунги дунёда асосий энергия манбаи бўлишдан ташқари, турли мамлакатларнинг миллий қудрат даражасини ва халқаро нуфузини белгилашда ҳам муҳим ўрин тутади.

Эроннинг Масжед Сулаймондаги биринчи нефт қудуғи 1908 йилда ишга туширилган. Ўша кундан бошлаб ҳозиргача, шубҳасиз, энергетика сектори, хусусан, нефт ва газ Эрон иқтисодиётининг энг муҳим тармоғи ҳисобланади, чунки мамлакат даромадларининг катта қисми ушбу сектордан келади.

Эрон иқтисодиётидаги нефт сектори кўп йиллардан буён асосий миллий даромадни таъминлаб келмоқда ва аслида бу тармоқ мамлакат иқтисодиётида устун ўрин тутади. Давлат нефт даромадларининг умумий жорий ва ривожланиш харажатларига нисбати ўртача ҳижрий  1350 дан 1397 гача бўлган даврда 46 фоизга тенг бўлди. Эрон давлат бюджетидаги нефтнинг юқори улуши яқин-яқингача давом этди, шунинг учун сўнгги йигирма йил ичида бу улуш 41% дан ошди.

Беш йиллик ривожланиш режаларининг мақсадларига қарамай, мамлакат иқтисодиёти ҳали ҳам нефт даромадларига боғлиқлигини яшириб бўлмайди. 55 йилдан ортиқ вақт давомида табиий газ ва нефт қазиб олиш Эроннинг умумий энергия ишлаб чиқариш ҳажмини қоплаган.

Эрон кўплаб ўн йилликлар давомида Нефт экспорт қилувчи мамлакатлар ташкилоти (ОПЕК) ва Газ экспорт қилувчи давлатлар ташкилотининг муҳим аъзоси бўлиб келган, шунинг учун ҳам сиёсий ва иқтисодий муносабатлар асосан унинг нефт ва энергетика соҳасидаги ўрни билан белгиланади.

Эрон табиий ресурсларга бой давлатдир. АҚШ Энергетика маълумотлар бошқармаси маълумотларига кўра, Эрон тасдиқланган хом нефт захиралари бўйича Венесуела, Саудия Арабистони ва Канададан кейин тўртинчи, табиий газ захиралари бўйича эса дунёда Россиядан кейин иккинчи ўринда туради. Эроннинг тасдиқланган нефт захиралари ҳозирда тахминан 160 миллиард баррелни, Эроннинг тасдиқланган газ захиралари эса 34 триллион куб метрни ташкил қилади.

Эрон Ислом Жумҳурияти Нефт вазирлиги маълумотларига кўра, ҳозирги кунга қадар жаҳонда тасдиқланган нефт захираларининг қарийб ярми, жумладан, хом нефт ва конденсат қазиб олинди, бироқ Эрон биринчилардан бўлиб тижорат нефтини ишга туширган бўлса-да, ишлаб чиқариш, учдан бирдан оз кўпроқ тасдиқланган заҳиралари 160 миллиард баррел ҳосил бўлди.

Ислом инқилобидан кейинги 40 йил давомида жами 73 та янги нефт ва газ конлари, жумладан, 36 та нефт ва 37 та газ конлари очилди. Нефт ва газни қидириш натижалари шуни кўрсатадики, нефт захираларининг 25 фоизи инқилоб ғалабасидан кейинги даврда очилган бўлса, газ соҳасида йирик кашфиётлар (75 фоиз) инқилоб ғалабасидан кейинги даврга тўғри келган.

Топилган жами нефт заҳираларининг 45% дан камроғи ўзлаштирилди, бу газ соҳасида 77% ни ташкил қилади. Шу сабабли, Эрон нефт ва газ соҳасида юқори ишлаб чиқариш қувватига эга бўлиб, турли сабабларга кўра, жумладан, зулмкор санкциялар туфайли фойдаланилмаган.

Эрон, шунингдек, қўшни давлатлар билан камида 28 та қўшма конга эга, жумладан, 18 та нефт, 4 та газ ва 6 та нефт ва газ конига эга дунёдаги кам сонли давлатлардан бири ҳисобланади. Ушбу 28 та кондан Эроннинг Ироқ билан 12 та қўшма ҳавзаси, БАА билан 7 та қўшма ҳавзаси, Қатар ва Уммон билан 2 тадан қўшма ҳавзаси ва Саудия Арабистони, Қувайт ва Туркманистон билан биттадан қўшма ҳавзаси мавжуд. Бошқача айтганда, Эрон табиий газ заҳираларининг 50% га яқини умумий сув омборларида жойлашган.

АҚШ Геология хизмати маълумотларига кўра, Эрон янги қидирув имкониятлари бўйича дунёда Ироқ ва Россиядан кейин учинчи ўринда туради. АҚШ Энергетика маълумотлари бошқармаси ҳисоб-китобларига кўра, агар Қўшма Штатлар Эронга қарши санкцияларни бекор қилса, Эроннинг хом нефт ишлаб чиқариш ҳажми тўлиқ қувватга етади; Бу кунига 3,8 миллион баррелга етишини англатади. Бу ҳолат шуни кўрсатадики, нефт иқтисодиётига қарамлик Эрон иқтисодиёти учун жиддий зарар ва таҳдид бўлса-да, лекин Эрон нефт ва газ сектори ҳали ҳам эътибордан четда қолаётган салоҳиятга эга, бу санкциялар бекор қилинганда Эрон иқтисодиётида ва айниқса, нефт-кимё саноатида ишлаб чиқариш қувватларини оширишда катта рол ўйнаши мумкин.

Яна бир жиҳат шундаки, ички ўлчовда мамлакатимиз доимий равишда энергиядан оптимал фойдаланишга интилмоқда, чунки Эронда энергия истеъмоли халқаро стандартлардан анча юқори. 2018 йилги статистик маълумотларга кўра, Эронда энергия чиқиндилари 16-17 миллиард долларни ташкил этди ва энди янги ҳукумат мақсадли субсидияларни тўғри амалга ошириш ва нархларни ислоҳ қилиш орқали ички истеъмолни камайтириши кутилмоқда. Эронда аҳоли жон бошига энергия истеъмоли Япониядаги жон бошига энергия истеъмолидан 15 баравар ва Европа Иттифоқидаги жон бошига энергия истеъмолидан 10 баробар кўпдир.

Шубҳасиз, санкциялар Эрон нефт ва газ саноати олдида турган энг муҳим тўсиқлардан биридир. Санкциялар Эрон Ислом Жумҳуриятининг нефт ва газ экспорти имкониятларидан фойдаланишига тўсқинлик қилди. 2018-йилда АҚШ ядровий битимдан чиқишидан олдин Эрон кунига 2,5 миллион баррел нефт экспорт қилган, бироқ қаттиқ санкциялар билан бу миқдор ҳатто кунига 200 минг баррелгача камайган. Бундан ташқари, санкциялар Эроннинг нефт ва газ соҳасига янги технология ва технологияларнинг кириб келишига тўсқинлик қилди. Шунга кўра, билимга асосланган компаниялардан фойдаланиш кўп йиллардан бери кун тартибида. Эронда ички энергия истеъмолини яхшилаш, шунингдек, нефт ва газ соҳасида технологияни янгилаш ва нефтни қайта ишлаш заводлари қувватларини ривожлантиришда билимга асосланган компанияларнинг роли, шунингдекИшлаб чиқариш харажатларини камайтириш муҳим аҳамиятга эга.

Шу муносабат билан фан ва технологиялар бўйича вице-президент Сорена Сатторий билимга асосланган компанияларни нефт, газ ва энергетика соҳаларининг импорти ва технологиясига бўлган эҳтиёжни рўёбга чиқаришга қодир, деб баҳолади ва шундай деди: “Полимерлар, қўшимчалар, янги материаллар ва нефт саноатининг технологик бўлишига, харажатларни камайтиришга ва самарадорликни оширишга йўл очган қудуқларда қўлланилиши мумкин бўлган янги механик технологиялар, рақамли ва сунъий интеллект каби илғор технологиялардан фойдаланилмоқда. Ҳозирги вақтда нефт ва энергетика соҳасида 700 дан ортиқ нефт ва энергетика компаниялари фаолият кўрсатмоқда, улар соҳага инновациялар олиб келиши мумкин”, — деди у ўтган йил охирида.

Мамлакатимиз нефт ва газнинг, хусусан, нефтнинг Эрон иқтисодиётидаги ўрнини ҳисобга олган ҳолда, бу соҳага катта сармоя киритган ва киритмоқда. “Кейинги етти йил ичида бизда 160 миллиард долларлик ривожланиш лойиҳалари мавжуд, шундан 90 миллиард доллари нефт секторига ва 70 миллиард доллари газ конларини ўзлаштиришга тўғри келади”, — деди Эрон миллий нефт компанияси бош директори Моҳсен Хожастамеҳр.

Шубҳасиз, ишлаб чиқариш, савдо ва энергия юк ташиш транзитида Эроннинг улушини ошириш жаҳон иқтисодиётини бу секторда Эронга қарамлигини оширади. Қолаверса, бундай тадбирлар Эроннинг миллий хавфсизлигига қўшимча бўлиши ва тараққиётнинг ортишига замин яратиши мумкин.

Эроннинг ички ишлаб чиқариш салоҳиятлари (Тўртинчи дастур: нефт-кимё саноати)